Sprawozdanie z wyników badań wykopaliskowych w Gieczu w roku 2002 (kościół grodowy i cmentarzysko)

Sprawozdanie z badań wykopaliskowych prowadzonych w roku 2002 na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Gieczu-Grodziszczku, stan. 1

Prace wykopaliskowe realizowane w roku 2002 (1 VII–20 X) na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Gieczu-Grodziszczku (stan. 1), które prowadziła mgr T. Krysztofiak przy współudziale studentów Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu, skupiły się przede wszystkim na badaniach kościoła grodowego. W trakcie sezonu rozpoznano również niewielki fragment zewnętrznego stoku północnego odcinka umocnień grodu. Badania kościoła grodowego realizowano we wschodniej oraz zachodniej części założenia.

W części wschodniej (wykop 26) prowadzono je w rejonie północno-wschodniego wejścia do krypty wiążącego się z późniejszym okresem funkcjonowania obiektu. Miały one na celu wyjaśnienie sposobu ograniczenia przestrzeni wspomnianego wejścia. W wykopie badającym ten problem pod humusem (oraz kilkoma grobami nowożytnymi, których wkopy wyznaczały północny zasięg nowożytnego cmentarza przykościelnego) odsłonięto niezakłócony układ warstw wczesnośredniowiecznych o łącznej miąższości sięgającej ok. 5 m. Pod warstwami osadniczymi odsłonięto destrukt NE narożnika kościoła. Ta ok. 0,5-metrowej miąższości warstwa sporej wielkości obrobionych kamieni przemieszanych z fragmentami zaprawy i drobnymi okrzeskami nakładała się na niewielkiej grubości warstewkę spalenizny. Zasięg zarówno kamiennego destruktu, jak i pozostałości spalonego drewna odpowiadał przebiegowi odsłoniętej poniżej pionowej (i zachowanej do wysokości ok. 0,8 m) również spalonej drewnianej konstrukcji. Stanowiła ją ściana (zbudowana z poziomych desek umocowanych na pionowych palach) biegnąca we wschodniej partii równolegle do wejścia do krypty (w odległości ok. 3 m od lica zewnętrznego apsydy kościoła). W części zachodniej, zmieniła ona swój bieg pod kątem ok. 150º w kierunku północno-zachodnim, otaczając tym samym NE narożnik kościoła. Mimo, że nie znany jest całkowity zasięg wspomnianej konstrukcji, z całą pewnością można stwierdzić, iż stanowi ona fragment struktury ograniczającej od strony północnej bezpośredni dostęp do krypty (w partii podziemnej, czyli znajdującej się poniżej ówczesnego poziomu użytkowego zarówno nawy kościoła, jak i terenu na zewnątrz świątyni). Wykorzystanie w ten sposób materiału drewnianego, nie spotykane do tej pory w architekturze romańskiej, wnosi niewątpliwie nowy element do problematyki badań nad najwcześniejszą architekturą sakralną ziem polskich.

Oprócz wspomnianych pozostałości, wiążących się z najpóźniejszym okresem funkcjonowania kościoła, w granicach wykopu odsłonięto również kamienny relikt starszej budowli. Wystąpił on w postaci fundamentu zbudowanego z dużych kamieni narzutowych spojonych szarobiałą zaprawą. Zachowała się tylko jego północna część, w części południowej fundament został bowiem całkowicie zniszczony. Zachowane północne lico fundamentu, przesunięte w stosunku do północnego lica nawy kościoła o ok. 4,5 m na północ, w rzucie poziomym miało zarys kolisty. Niestety, znaczny zakres zniszczenia reliktu oraz dotychczasowy, niewielki stopień rozpoznania fundamentu nie pozwala (przed ustaleniem jego całkowitego zasięgu oraz kompleksowej analizy stratygraficznej terenu znajdującego się po północnej stronie reliktów kościoła) na bardziej szczegółowe ustalenia dotyczące jego funkcji (wschodni odcinek dobudowywanej do pierwotnego jednonawowego korpusu kościoła nawy północnej?/ślad najstarszej gieckiej budowli sakralnej?). Relikt ten wkopany był w wewnętrzne stosy wcześniejszych drewniano-ziemnych konstrukcji obronnych grodu. Ich ujawnienie pozwoliło na wykreślenie północno-wschodniego zasięgu najstarszego (odnoszącego się do okresu plemiennego) grodu wzniesionego na półwyspie jeziora gieckiego.

Badania w zachodniej części kościoła skupiły się na wyjaśnieniu dwóch problemów związanych z masywem zachodnim, a mianowicie:

1. ustaleniu relacji między pomieszczeniem międzywieżowym a okrągłą wieżą północną westwerku na poziomie fundamentowania oraz
2. określeniu przyczyny znacznego ugięcia posadzki w centralnej partii pomieszczenia międzywieżowego (wkop grobowy?).

W trakcie realizacji pierwszego zadania, w północnym, metrowej szerokości poszerzeniu wykopu 13 z 1999 r. (wykop 13A), ujawniony został NE narożnik odrębnej, wolnostojącej budowli. Odsłonięto zewnętrzne lico wschodniego muru (na odcinku ok. 4 m) oraz fragment zewnętrznego lica ściany północnej (na długości ok. 2,5 m w powierzchniowym wykopie 13B). Nowoodkryta budowla, zorientowana najprawdopodobniej po osi NW-SE, usytuowana była w odległości ok. 2,2--2,4 m na zachód od westwerku. Ujawnione mury tego założenia zachowały się do wysokości 0,9--1,3 m. Zbudowane one były z ułożonych bardziej lub mniej regularnymi warstwami różnej wielkości przyciosanych, bądź łamanych kamieni spojonych szarobiałą zaprawą. Na północ od muru (na niewielkim, eksplorowanym odcinku) zaobserwowano układ przylegających do jego lica warstw osadniczych przedzielonych cienką warstwą szarobiałej zaprawy. Dotychczasowy stan rozpoznania obiektu pozwala na sformułowanie wniosku o jego współfunkcjonowaniu z kościołem najmłodszej fazy. Bliższe określenie jego chronologii, jak i funkcji (późnoromańskie palatium?), wymaga dalszych prac terenowych.

Badania wnętrza pomieszczenia międzywieżowego, mające na celu określenie charakteru znacznego, miejscowego ugięcia posadzki zweryfikowały hipotezę o ewentualnym pochówku. Doprowadziły one natomiast do ujawnienia kolejnych reliktów architektonicznych w postaci fundamentów biegnących równolegle do osi kościoła oddalonych od siebie o ok. 1,5 m. Zbudowane one były głównie z niedużych kamieni otoczakowych (uzupełnionych również kamieniami średniej wielkości) spojonych bladożółtawą zaprawą. Głębokie na ok. 1,3 m fundamenty wkopane zostały w X-wieczne warstwy osadnicze. Niewykluczone jest wiązanie tych reliktów z fundamentowaniem wież północnej i południowej trójczłonowego masywu zachodniego. Jednakże bliższe określenie ich funkcji wymaga kontynuacji badań.

Jak wynika z przedstawionego powyżej krótkiego zestawienia wyników prac wykopaliskowych prowadzonych w roku 2002 przy kościele grodowym w Gieczu, przyczyniły się one do znacznego poszerzenia dotychczasowego spektrum informacji na temat reliktów. W ich efekcie, oprócz wyjaśnienia niektórych szczegółów konstrukcyjnych oraz pozyskania kolejnych źródeł chronologizujących założenie, odsłonięto również we fragmentach pozostałości kolejnych budowli, co rzuciło nowe światło na problematykę związaną z zagospodarowaniem przestrzennym północnej partii grodu. Rozwiązanie nowopowstałych problemów badawczych wymaga kontynuacji prac terenowych. Ich wznowienie planuje się na rok 2004.

Uzupełnieniem tegorocznych prac terenowych na terenie grodziska, skupiających się na badaniach kościoła grodowego, było rozpoznanie stratygrafii najniższej partii zewnętrznego stoku północnego odcinka wału grodu. W niewielkim wykopie (2×4 m) będącym przedłużeniem sondażu 20 eksplorowanego w ramach stanowiska 4, pod niwelacyjnymi warstwami nowożytnymi nasyconymi gruzem ceglanym oraz kamieniami (a wiążącymi się z utwardzeniem podnóża wału wykorzystywanego jako droga prowadząca na grodzisko) ujawniono rozsypisko umocnień grodowych. Wystąpiło ono w postaci piaszczystej warstwy zawierającej znaczną ilość luźno rozmieszczonych sporej wielkości kamieni narzutowych. Zalegała ona na torfie gwałtownie przegłębiającym się w SE narożniku wykopu. W tej części stanowił on jeden z komponentów przewarstwiającego się piaszczysto-mułkowatego wypełniska regularnego, nieckowatego w przekroju obiektu. Obiekt ów odsłonięto w niewielkim fragmencie, w związku z czym przedwczesną wydaje się być jego interpretacja. Nieliczny materiał ruchomy zarejestrowany w warstwie torfu oraz wspomnianym obiekcie w postaci kości zwierzęcych i fragmentów wczesnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej o cechach charakterystycznych dla późniejszych faz okresu wczesnego średniowiecza może wskazywać na jego związek z jednym z kolejnych etapów rozbudowy umocnień grodu.

Sprawozdanie z badań prowadzonych w roku 2002 na cmentarzysku i osadzie przygrodowej w Gieczu (stan. 4)

Prace wykopaliskowe prowadzone na stanowisku 4 w Gieczu w roku 2002 były kontynuacją badań z lat 1999–2001. Realizowane one były w okresie od 1 VII do 31 VIII pod kierownictwem mgr E. Indyckiej. Udział w nich wzięli studenci Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu oraz grupa studentów-praktykantów z USA przybyłych do Giecza w ramach 4. edycji SLAVIA-Project koordynowanego przez Fundację SLAVIA.

Badania skupiły się na trzech zagadnieniach. A mianowicie: 1. na ustaleniu przebiegu "rowu" ograniczającego zasięg cmentarza od południa, 2. na zbadaniu stratygrafii terenu znajdującego się między stan. 4 (cmentarzyskiem i osadą) a stan. 1 (grodziskiem) z jednoczesnym sprawdzeniem zasadności wysuniętej podczas prac milenijnych hipotezy o przebiegu w tym miejscu wczesnośredniowiecznego traktu łączącego Giecz z Poznaniem oraz 3. na kontynuacji badań południowo-zachodniej partii cmentarzyska wraz ze znajdującymi się pod nim pozostałościami wcześniejszej osady. Realizując powyższe cele badawcze wytyczono 8 nowych wykopów (wykopy 17--24) o łącznej powierzchni 183 m².

Ad. 1. W wykopach badających bieg rowu ograniczającego cmentarzysko od południa odsłonięto ślady „dołków posłupowych”, w większości słabo zachowanych. Tworzyły one zasadniczo 2 rzędy, oddalone od siebie maksymalnie o ok. 2 m. Biegły one generalnie po osi N-W, z lekkim odchyleniem w kierunku NE. Zauważalne było bardzo wyraźne systematyczne ich zbliżanie się do siebie we wschodniej części (w wykopie najbardziej wysuniętym na wschód zaobserwowano ślady dwóch rzędów pali w bardzo bliskiej odległości). W miejscu, gdzie były one najbardziej oddalone od siebie znajdował się płytki rów, którego wypełniskiem były piaszczysto-żwirowate warstwy z próchnicą, ilastymi przewarstwieniami, ze stosunkowo dużą ilością muszli mięczaków. Tę dwurzędową palisadę zbudowano z wbitych stosunkowo blisko siebie ostro zakończonych pali o średnicach zawierających się w przedziale 15–30 cm.

Ad. 2. W celu rozpoznania stratygrafii terenu między cmentarzyskiem a grodem założono 22-metrowej długości wykop sondażowy (szer. 1,5 m), będący przedłużeniem w kierunku południowym eksplorowanej w ramach stanowiska 4 linii wykopów zorientowanych po osi N-S. Sondaż ten oddalony był od wspomnianych wykopów o ok. 6 m. Pozostawiony pas to współczesna ścieżka prowadząca na grodzisko. W sondażu ujawniono jedynie układ torfiastych warstw, odsłoniętych pod humusem, które ukształtowały się na postglacjalnych piaskach. Z wykopu pozyskano głównie fragmenty późnośredniowiecznej i nowożytnej ceramiki naczyniowej, fragmenty kafli i szkieł. Pobrano próby paleobotaniczne w celu określenia czasu formowania się tych warstw, a tym samym uzyskania odpowiedzi na pytanie: czy i jaki był poziom wody na tym terenie we wczesnym średniowieczu. Ze względu na negatywny wynik poszukiwań ewentualnej drogi, aby rozwiązać te interesujący badania będą kontynuowane.

Ad. 3. W badanej w roku bieżącym południowo-zachodniej partii cmentarzyska zaobserwowano podobny, jak w latach ubiegłych kontekst stratygraficzny grobów. Wystąpiły one bardzo płytko, bezpośrednio pod humusem. Większość z nich, a głównie groby dzieci (zwłaszcza zmarłe w wieku infans I), wykazywały znaczne ślady zniszczeń, spowodowanych głęboką orką. Łącznie w bieżącym sezonie odkryto kolejnych 31 pochówków, stanowiących południową część rzędowego cmentarza, funkcjonującego na tym terenie od poł. XI do końca XII wieku. Prawie wszystkie zorientowane były po osi E-W, z głowami na zachód; z dwoma wyjątkami, gdzie zmarli ułożeni byli głowami na E. Szkielety w grobach były wyprostowane, ułożone na grzbiecie, z rękami przeważnie wyprostowanymi wzdłuż tułowia. Wyposażenie zaobserwowano w 16 grobach. Najczęściej spotykaną kategorią zabytków były kabłączki skroniowe, noże ze śladami drewnianych rękojeści i okuciami pochewek oraz fragmenty licznych przedmiotów żelaznych, których stan zachowania nie pozwala przyporządkować określonej kategorii. Najbardziej interesującym zabytkiem z tegorocznych badań była bardzo dobrze zachowana żelazna misa o średnicy 17 cm i głębokości. 4 cm. Dookoła krawędzi od strony zewnętrznej zachował się słabo czytelny (przed konserwacją), delikatny ornament w postaci płytkich, wąskich wgłębień. Omawiany zabytek zaliczyć można do mis tzw. typu śląskiego, które we wczesnym średniowieczu stosunkowo licznie występowały na terenie Śląska, Moraw, Czech, Wielkopolski. Czas ich występowania mieści się w szerokich ramach chronologicznych, obejmujących okres od VII do XII wieku.

Ograniczenia czasowo-finansowe nie pozwoliły na eksplorację uwarstwień i obiektów osadowych zalegających pod pozostałościami cmentarza. Badania zakończono na poziomie ich stropu, który zabezpieczono, planując badania niedokończonych wykopów w przyszłym roku.