Badania archeologiczne w obrębie romańskiego kościoła
p.w. św. Mikołaja i NMP w Gieczu w latach 1999–2000

Romański kościół parafialny p.w. św. Mikołaja i Wniebowzięcia NMP — znajdujący się na wschodnim brzegu jeziora na terenie osady połączonej z grodem ok. 8-metrowej szerokości mostem został wzniesiony pod koniec XII w. lub na przełomie XII/XIII stulecia. Zbudowana z kostki granitowej świątynia jest obiektem jednonawowym, z krótkim przęsłem prezbiterialnym zakończonym półkolistą apsydą. Jej wnętrze, co ujawniły prace wykopaliskowe, kryje relikty wcześniejszego kościoła. Znacznie mniejsza od stojącej obecnie starsza budowla, powstała w 2. poł. XI w. była obiektem jednonawowym, o prostokątnej nawie, zakończonej od wschodu apsydą na poziomie fundamentów odznaczającą się zarysem podkowiastym. Najprawdopodobniej w partii muru naziemnego apsyda była półkolista (podkowiasta?). Niewykluczone jest również ewentualne wzniesienie jej na planie prostokąta. Starszy kościół był zorientowany idealnie po linii późniejszej świątyni, z nieznacznym przesunięciem na północ w stosunku do młodszej budowli. Jego fundamenty wykorzystano częściowo do wzniesienia późniejszej świątyni, mury naziemne której miejscami posadowiono bezpośrednio na nich.

Na uwagę zasługuje pozyskany podczas badań bogaty zbiór numizmatyczny obejmujący 698 monet oraz liczmanów (obejmujący szeroki zakres chronologiczny od poł. XII do końca XVIII w.), co stawia kościół św. Mikołaja w Gieczu na pierwszym miejscu w Polsce pod względem odkrytych numizmatów „kościelnych”.

Południowo-zachodnia część fun­da­men­tów starszego kościoła św. Mi­kołaja pod­czas badań w 1998 r. (widok od za­cho­du). Na pierwszym planie re­szt­ki późniejszego filara wspierającego emporę.	Południowo-zachodni narożnik star­sze­go kościoła św. Miko­łaja (widok od wscho­du). W głębi resztki później­sze­go filara wspierającego emporę. Po lewej mgr Te­re­sa Krysztofiak (17.08.1998 r.).	Teresa Krysztofiak udziela wywiadu dzien­nikarce „Głosu Wielkopolskiego”. W środku kierownik Edwin Dzięcio­łow­ski. (fot. Romuald Świątkowski)
Południowa część starszego kościoła św. Mikołaja po zakoń­czeniu badań ar­cheo­lo­gicznych (widok od zacho­du). Na pierw­szym planie (z lewej) resztki młodszego filara wspierającego em­po­rę, w centrum Teresa Kry­sztofiak. (fot. Romuald Świątkowski)	Resztki filara wspierającego emporę, któ­ry posadowiono na fundamencie koś­cio­ła straszej fazy (widok od strony połud­niowej, sierpień 2000 r.).	Ostatni wykop archeologiczny wew­nątrz kościoła św. Miko­łaja, w północ­nej części apsydy. W wyniku tych ba­dań (lis­topad 1999 r.) podważona zos­ta­ła romańska metryka znajdu­jącej się tutaj kamiennej mensy.

W roku 2000 zakończono penetrację archeologiczną wnętrza kościoła p.w. św. Mikołaja. Prace wykopaliskowe skupiły się na przebadaniu ostatniej, dostępnej penetracji archeologicznej partii kościoła, a mianowicie południowej części apsydy (na południe od fundamentu mensy romańskiej). Badania te finansował Wojewódzki Konserwator Zabytków w Poznaniu, a prowadziła je mgr Teresa Krysztofiak.

Pod zalegającą na całej powierzchni wykopu przemieszaną nowożytną warstwą o przeciętnej miąższości ok. 1 m, w której oprócz sporej ilości luźnych kości ludzkich odsłonięto nie eksplorowany jeszcze pozostały fragment grobu zarejestrowanego już podczas badań prowadzonych w roku 1993, dotarto do wylewki szarobiałej zaprawy. Spajała ona poziomą warstwę sporych, łamanych kamieni, podchodzącą pod stopę fundamentu mensy, dostawioną do zewnętrznego lica kościoła 1. fazy i nachodzącą na lico wewnętrzne podwalin apsydy kościoła drugiej fazy. Relikt ten, odsłonięty wcześniej (1993, 1998 r.) we fragmentach interpretowany był (najprawdopodobniej błędnie) jako destrukt kościoła starszego. Prawidłową interpretację obiektu przybliżyć może jedynie szczegółowa jego analiza, poparta materiałem porównawczym.

Wykop usytuowano w jedynym, dostępnym badaniom wykopaliskowym, miejscu umożliwiającym odsłonięcie w całości (a tym samym zbadanie) fundamentu apsydy kościoła drugiej fazy. Ściana apsydy posadowiona była na fundamencie zbudowanym z 5 warstw dużych, niekiedy lekko przyciosanych, kamieni narzutowych. Poszczególne warstwy spojone były wylewkami szarobiałej zaprawy.