Kościół grodowy

Wykop eksplorowany w 1962 roku, w którym odkryto pierwszy relikt kościoła — północną ścianę nawy (archiwum MAP)

W północnej części grodziska, pomiędzy drewnianym kościołem parafialnym, budynkiem byłej plebani a odcinkiem zachowanego fragmentu wału, znajduje się intrygujący kamienny mur, który wyłania się ponad równo przystrzyżoną trawą. Jest to fragment północnej ściany kościoła grodowego wzniesionego na początku XI w. w północnym, mniejszym członie grodu.

Relikt ten odkryto na początku lat 60. XX w. Mimo, że istniejącą w tym miejscu kamienną budowlę odsłonięto wtedy w niewielkim zakresie, rozpoznano ją jednak na tyle, by stwierdzić, że stanowi ona pozostałość świątyni, o której istnieniu na grodzie w Gieczu wspominały źródła pisane. Do badań powrócono pod koniec lat 90. XX w. Efekty kilkuletnich prac wykopaliskowych pozwoliły na dokładniejsze datowanie budowli, rekonstrukcję jej pierwotnej bryły oraz stwierdzenie kilku faz jej funkcjonowania. Mimo, że nie wyjaśniono jeszcze kilku zagadek związanych z tym kościołem badania archeologiczne zostały na pewien czas wstrzymane. Bardzo dobrze zachowane mury tej wyjątkowej budowli, sięgające niekiedy ok. 1,5 m wysokości, w celu uchronienia ich przed zniszczeniem zostały zasypane ziemią. Na powierzchni widoczny jest tylko jej fragment odsłonięty w latach 60. XX w.

Eksponowana północna ściana kościoła wiosną 1994 roku

Na wzniesienie świątyni jej fundatorzy wybrali rejon szczególny: północny człon grodu, który powstał w miejscu małego gródka plemiennego stanowiącego punkt wyjścia do wykreowania przez pierwszych Piastów silnego ośrodka, jednego z fundamentów tworzącego się państwa.
Kościół grodowy w Gieczu został zbudowany na początku XI w. Zgodnie z chrześcijańską regułą dotyczącą sytuowania podłużnych budowli sakralnych, jego dłuższa oś jest zgodna z kierunkiem wschód-zachód, z niewielkim odchyleniem od tej linii. Pierwotna bryła kościoła była założeniem jednonawowym zakończonym od wschodu półkolistą apsydą. Długość budowli wynosiła 21,5 metra, jej szerokość natomiast 11 metrów. Wejście do kościoła znajdowało się w południowej ścianie nawy, czyli tuż pod fundamentami obecnej drewnianej świątyni.

Pierwsze sondaże po latach (1998)

To, co wyróżnia ten kościół spośród innych wczesnopiastowskich budowli sakralnych jest projekt jej wnętrza w części wschodniej. Pod wyniesionym chórem odkryto tam kryptę o wyjątkowym rozplanowaniu wykazującym duże podobieństwo do znanych z Europy zachodniej krypt korytarzowych przeznaczonych do kultu relikwii. W krypcie kościoła gieckiego nie odkryto żadnego grobu, a nisza w murze zachodnim oraz jej charakterystyczny układ przestrzenny wskazuje, że spełniała ona podobną funkcję. Trudno jednak obecnie ustalić, kultowi jakiego świętego dedykowany był kościół w Gieczu. Biorąc jednak pod uwagę czas jego powstania nie można wykluczyć, że znajdująca się w nim krypta została przygotowana do umieszczenia w niej szczątków biskupa Brunona z Querfurtu, który w 1009 roku zginął męczeńską śmiercią podczas nawracania na wiarę chrześcijańską pogańskich Jaćwingów.
Planowane lub zrealizowane umieszczenie relikwii w krypcie świątyni grodu gieckiego przemawia za chęcią wyróżnienia Giecza spośród innych ośrodków tego typu i być może zamanifestowania szczególnej więzi łączącej dynastię Piastów z tym miejscem.

Południowe zejście do krypty w trakcie eksploracji (1999)

Najprawdopodobniej jeszcze z okresem monarchii wczesnopiastowskiej można wiązać rozbudowę pierwotnego kościoła. Do zachodniej ściany nawy został dobudowany imponujący, trójczłonowy masyw wieżowy inspirowaną architekturą ottońską. Składał się on z dwóch okrągłych wież bocznych — północnej i południowej, w których umieszczone były spiralne klatki schodowe oraz z prawie kwadratowego w rzucie poziomym pomieszczenia międzywieżowego. Z reguły na górnej kondygnacji części międzywieżowej znajdowała się kaplica lub otwarta do nawy empora przeznaczona dla władcy lub kleru biorących udział w odprawianych w kościele mszach. Po północnej stronie nawy odsłonięto fragment muru biegnącego równolegle do osi kościoła. Stanowi on pozostałość po zapewne niezrealizowanym aneksie o trudnym do ustalenia przeznaczeniu.
Wynikiem mającego miejsce w roku 1038 zajęcia Giecza przez księcia czeskiego Brzetysława i przesiedlenia mieszkańców grodu do Czech było porzucenie spalonej przez drużynę czeską potężnej twierdzy oraz pozostawienie kościoła bez opieki, co powodowało powolne jego niszczenie.

Widok na masyw wieżowy (1999)

Jednak już w drugiej połowie XI wieku, podczas odbudowy grodu, przystąpiono również do prac renowacyjnych świątyni. W późniejszym czasie, w ciągu XII i XIII stulecia, podjęto kolejne prace budowlane wzbogacające dotychczasową architekturę kościoła oraz wzniesiono w jego sąsiedztwie kolejne kamienne budowle.
Wspomniane prace budowlane polegały na rozbudowie części wschodniej budowli. Całe lico muru tej części kościoła, łącznie z apsydą, otoczono murem szerokości ok. 1,6 metra. Wynikiem tego przedsięwzięcia było poszerzenie przestrzeni użytkowej prezbiterium. Przebudowie uległa również krypta, co może wskazywać na zmianę jej funkcji w tym okresie użytkowania. Zamurowano przejście z północnego korytarza do wnętrza głównej komory krypty i przebito nowe, pozwalające na wejście do kościoła od strony wschodniej. Odkrycia dokonane przy tym wejściu pozwalają przypuszczać, że pod budynkiem stojącej dziś plebani znajdują się inne pozostałości budowli ściśle związanej z kościołem.

Widok na teren badań od wschodu, na pierwszym planie relikty krypty (2001)

Późniejsze inwestycje przy kościele grodowym nie ograniczyły się tylko do jego części wschodniej. Na zachód od wcześniejszego masywu wieżowego, został odkryty fragment kolejnej budowli w postaci muru z północno-wschodnim narożnikiem, oddalonym od masywu kościoła o ok. 2 m. Była ona współczesna najmłodszej fazie funkcjonowania kościoła grodowego. Niestety, dotychczasowy, niewielki zakres jej rozpoznania nie pozwala na bliższe określenie jej funkcji.

Ogrom prac budowlanych, jakie zrealizowano przy kościele na grodzie w Gieczu w okresie jego kasztelańskiej świetności wskazuje wyraźnie na znaczenie tego miejsca w Polsce piastowskiej. Nie dziwi więc fakt, że podczas zmian organizacyjnych archidiecezji poznańskiej przeprowadzonej w roku 1298 przez biskupa Jakuba Świnkę podniesiono rangę gieckiej świątyni, która stała się wówczas kościołem tytularnym archidiakonatu poznańskiego większego.

Relikty kamienne odsłonięte podczas badań kościoła (do roku 2002) — kolorem żółtym zaznaczona jest 1 faza kościoła (pocz. XI w.).
Rys. T. Krysztofiak

Wnętrze kościoła grodowego oraz obszar wokół niego, podobnie, jak i w przypadku innych chrześcijańskich świątyń był też miejscem wiecznego spoczynku dla zmarłych należących do elity – rodziny książęcej oraz związanych z nią ściśle dostojników, w tym wyższego duchowieństwa. Dotychczas wewnątrz kościoła grodowego w Gieczu odsłonięto jeden grób znajdujący się przy północnej ścianie nawy. Pod wapienną płytą pochowano tu około 25-letniego mężczyznę. Niestety, grób ten został częściowo wyrabowany, czy też wyekshumowany jeszcze przed całkowitą destrukcją kościoła. O znaczeniu pochowanego w tym miejscu zmarłego świadczą fragmenty kolczugi, którą znaleziono przy niekompletnych, przemieszczonych jego szczątkach. Na zewnątrz, po północnej stronie kościoła odsłonięto dwa groby, które również można wiązać z okresem wczesnego średniowiecza. W jednym z nich, w drewnianej trumnie, pochowano mężczyznę zmarłego w wieku 45-50 lat. Drugi, to grób dziecka, przy którym znaleziono kabłączki skroniowe, dwie szklane obrączki i kolię ze szklanych koralików. Ciało dziecka posypano ziarnami zbóż symbolizującymi odradzanie się życia.

Plan krypty kościoła grodowego (rok 2004).
Rys. T. Krysztofiak

Dokładnie nie wiadomo, kiedy kościół na grodzie w Gieczu przestał funkcjonować w swej kamiennej postaci. Biorąc pod uwagę datę otrzymania przez niego rangi kościoła tytularnego archidiakonatu poznańskiego większego, a zdarzyło się to w roku 1298, można przypuszczać, że najwcześniej kościół mógł zacząć popadać w ruinę w 1. połowie XIV w.

Również trudno określić czas, kiedy na ruinach zniszczonej budowli wzniesiono drewnianą świątynię, kontynuującą religijną funkcję tego miejsca. Obecny kościół parafialny św. Jana Chrzciciela jest ostatnim drewnianym obiektem zastępującym wcześniejsze świątynie, które doszczętnie zniszczyły pożary. Powstał on w XVIII w., przeważa w nim wystrój barokowy. Jest on niewielkim Sanktuarium Maryjnym z uwagi na słynący z cudów obraz Matki Boskiej Pocieszenia. Niestety, ten XVIII-wieczny obraz w czasie II wojny światowej został zniszczony, a umieszczony w ołtarzu głównym wizerunek Matki Boskiej jest jego kopią.