Sprawozdanie z prac powierzchniowych przeprowadzonych na stanowisku 4 w Gieczu,
woj. wielkopolskie, w roku 2006

W trakcie prac wykopaliskowych prowadzonych od 1999 roku na terenie gieckiego cmentarzyska, ograniczających się do tej pory jedynie do południowo-wschodniej partii stanowiska, realizowane były corocznie nie planowane wcześniej, wyrywkowe prospekcje pola ornego bezpośrednio sąsiadującego z badanym obszarem. Na powierzchni tego terenu za każdym razem obserwowano znaczną ilość materiału ceramicznego, archeozoologicznego oraz antropologicznego. Zauważalna z każdym rokiem coraz wyraźniej sukcesywna degradacja stanowiska postawiła przed nami wymóg przeprowadzenia na terenie sąsiadującym z miejscem dotychczas eksplorowanym szczegółowych prac powierzchniowych celem dokładniejszego określenia stopnia zniszczenia stanowiska, a poprzez szczegółową planigrafię materiału zabytkowego znajdującego się na powierzchni podjąć próbę wykreślenia jego granic. Ważnym argumentem przemawiającym za sensownością podjętych prac była również konieczność uporządkowania dotychczasowych danych AZP odnoszących się do interesującego nas obszaru. Wg badań AZP przeprowadzonych w roku 1985 na północ od grodziska (Giecz-Grodziszczko, stan. 1) wyodrębniono osobne 3 stanowiska określone jako osady wczesnośredniowieczne (Giecz, stan. 3, 11 i 14), które w oparciu o nasze dotychczasowe obserwacje można by połączyć w jedno. Pozyskane dane w połączeniu z wynikami analiz realizowanych równolegle z pracami powierzchniowymi zdjęć lotniczych (wykonywanych zarówno metodą tradycyjną, jak i kamerą multispektrową w podczerwieni) umożliwić miały również stworzenie archeologicznej mapy stanowiska, na podstawie której będzie można ocenić skalę i dynamikę jego degradacji i jednocześnie podjąć decyzje konserwatorskie dotyczące jego ochrony.

Wykonanie tych planów umożliwiła dotacja ministerialna, którą uzyskaliśmy na realizację zadania „Na ratunek wczesnopolskiej nekropolii - badania archeologiczne na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym w Gieczu, stan. 4”.

Przebieg prac i metoda

Prace powierzchniowe przeprowadzone zostały w dniach od 21 do 30 listopada 2006 r. Kierowały nimi mgr mgr Teresa Krysztofiak i Elżbieta Indycka. Udział w nich wzięli studenci II roku Instytutu Prahistorii UAM, jak również studenci innych kierunków tejże uczelni.

Do badań wytypowano teren pola ornego (o łącznej powierzchni ok. 3,5 ha), na którego powierzchni rejestrowano wcześniej znaczną ilość materiału zabytkowego. Na południowym skraju tego obszaru prowadzone były wspomniane prace wykopaliskowe. Od wschodu oraz północy jego naturalną granicę stanowiła podmokła łąka — pozostałość po nie istniejącym już dzisiaj jeziorze, od południa polna droga biegnąca wzdłuż północnego przedwala grodziska. Granicę zachodnią oparto o rów melioracyjny. Przez teren poddany eksploracji powierzchniowej przebiegała polna droga łącząca Grodziszczko z wsią Biskupice, który to trakt podzielił cały obszar na dwie nierówne części.

Biorąc pod uwagę:

• cele badawcze
,
• obszerny teren wytypowany do badań, oraz
• spodziewany bogaty zbiór materiału zabytkowego znajdującego się jego powierzchni

należało wybrać optymalną metodę eksploracji o porównywalnie niewielkim stopniu generalizacji. W związku z czym zdecydowano się na zbieranie materiału w ramach osobno inwentaryzowanych jednostek eksploracyjnych o powierzchni 1 ara. Siatka arowa, jaką pokryto badany obszar stanowi przedłużenie na północ siatki znajdującej się na grodzie, która umieszczona jest w układzie państwowym. Zastosowano system numeracji arów zaproponowany przez M. Henneberga (M. Henneberg, Uniwersalna siatka arowa z dwuwymiarową nomenklaturą lokalizacyjną, „Acta Archaeologica Carpatica”, t. 22, 1982/1983, s. 237–244). W Gieczu arem zerowym jest znajdujący się na majdanie grodziska kwadrat oznaczony wbitymi w jego narożniki 4 słupkami betonowymi.

Przed przedstawieniem wyników badań należy zwrócić uwagę na jeden aspekt związany z ich realizacją, a mianowicie na „przygotowanie” terenu do przeprowadzenia tego typu prac. Na zdecydowanie większej powierzchni istniały do nich optymalne warunki (teren zaorany i „spłukany” deszczem). Zdecydowanie odbiegał od niej południowo-wschodni odcinek o powierzchni ok. 36 arów (miejsce, gdzie m.in. prowadzono w latach 1999–2006 prace wykopaliskowe). Był to obszar świeżo zaorany, co negatywnie wpłynęło na efektywność prac prowadzonych w tej partii pola i jednocześnie ograniczyło ich przydatność do ogólnych analiz wykonanych badań.

Wyniki badań

W trakcie prac zarejestrowano około 53 tys. fragmentów ceramiki naczyniowej, przeszło 25,5 tys. kości zwierzęcych, stosunkowo liczną kolekcję antropologiczną (131 kości), 263 przedmiotów zaliczanych do kategorii tzw. zabytków wydzielonych, 119 fragmentów polepy. Całość zbioru uzupełniają fragmenty żużli.

Imponujący pod względem ilościowym zbiór kilkudziesięciu tysięcy fragmentów ceramiki naczyniowej prawie w całości reprezentowany był przez ułamki naczyń wczesnośredniowiecznych, nieznaczny odsetek z nich można odnieść do współczesności bądź okresu nowożytnego. Jeszcze skromniej przedstawia się kolekcja fragmentów naczyń okresów wcześniejszych (pradziejowych).

Materiał wczesnośredniowieczny jest reprezentowany zarówno przez fragmenty naczyń obtaczanych całkowicie, jak i częściowo górą obtaczanych. Te ostatnie stanowią mniejszy odsetek całości zbioru. Wśród nich spotyka się niewielką frekwencję fragmentów naczyń o mało zaawansowanej technologii i stylistyce (grubościenność, gruboziarnistość domieszki, brak zdobienia). Częściej jednak występowały ułamki cechujące się bardziej rozwiniętą technologią (obtaczanie do załomu, staranne opracowanie brzegów) o stylistyce odpowiadającej m.in. naczyniom typu Menkendorf. Jednak zdecydowana większość materiału wykazuje duży stopień standaryzacji, pozwalający umieścić ich produkcję najwcześniej w 1. połowie XI stulecia. Wśród naczyń obtaczanych całkowicie zaobserwowano również spory odsetek fragmentów o technologii i formie charakterystycznych dla okresu wcześniejszego. Są to fragmenty naczyń dużych, zasobowych tzw. typu Vipperow, zarejestrowano również ułamki luksusowych naczyń typu Weisdin oraz naczyń o ornamentyce strefowej charakterystycznych dla tzw. fazy D okresu wczesnośredniowiecznego w Wielkopolsce.

Specyfika badań powierzchniowych powoduje spore ograniczenia odnośnie uszczegóławiania chronologii badanego stanowiska. Dane powierzchniowe datujące funkcjonowanie tego miejsca (ogólnie starsze i młodsze fazy wczesnego średniowiecza) współgrają z informacjami pozyskanymi podczas prac wykopaliskowych. Jednakże nie ta konstatacja legła u podstaw decyzji o podjęciu badań. Głównym celem była próba określenia zasięgu stanowiska oraz stopnia jego degradacji. W tym kontekście interesująco przedstawia się planigrafia materiału ceramicznego.

Praktycznie występował on na każdym odcinku badanego terenu. Bardzo wyraźnie zarysowało się jednak jego zróżnicowanie pod względem frekwencji fragmentów naczyń przypadającej na wyznaczoną jednostkę eksploracyjną (1 ar). Szczególnie nasycenie materiałem ceramicznym widoczne jest we wschodniej części badanego obszaru. Zauważalna jest jego koncentracja wokół terenu już zbadanego. Ary, w obrębie których zlokalizowano najliczniejsze zbiory ceramiczne otaczają go półkolem o promieniu ok. 100 m. Na uwagę zasługuje północno-wschodnia partia stanowiska, gdzie koncentracja bardzo licznie występującej ceramiki zebranej z powierzchni wyróżnia się na tle pozostałego terenu wyjątkowo dużymi fragmentami (przekraczającymi bardzo często średnicę 5 cm). Zestawiając to spostrzeżenie z okolicznościami ich występowania (ciągnąca się wzdłuż strefy brzegowej byłego jeziora warstwa orna przemieszana ze żwirowato-piaszczystym calcem) uzasadnione wydaje się być stwierdzenie, iż stanowią one ślad po zniszczonych w tym miejscu obiektach. Potwierdzeniem tej konstatacji jest również zaobserwowane szczególne nasycenie tego odcinka badań fragmentami polepy (występującej tu również w dużych fragmentach). Po zestawieniu planigrafii ceramiki z dyspersją materiału archeozoologicznego zauważyć można bardzo czytelną zbieżność obydwu inwentarzy pod względem charakteru ich rozprzestrzenienia i koncentracji na całym objętym badaniami terenie. Wydaje się, że ów paralelizm nie jest zbiegiem przypadku, lecz wyraźnie wskazuje zasięg stanowiska (w okresie jego funkcjonowania jako osady) oraz strefy największej jego degradacji.

Stosunkowo niezbyt liczna kolekcja kości ludzkich (131 szt.) znajdujących się na powierzchni badanego terenu skupiała się głównie we wschodniej partii stanowiska. Pojedyncze kości, lub ich fragmenty zarejestrowano też w jego części zachodniej. Zaobserwowano stosunkowo duże zagęszczenie materiału osteologicznego w części południowo-wschodniej stanowiska. W tym miejscu znalezione zostały kości bardzo silnie zniszczonych grobów (fragmenty czaszek, żuchwy, kości długie, fragmenty kości biodrowych). W dalszej odległości od tego centrum (do ok. 100 m), gł. w kierunku północnym, występowały już kości drobne (paliczki lub fragmenty żeber i kręgów). Z całą pewnością rozmieszczenie kości ludzkich na powierzchni stanowiska (a szczególnie miejsca liczniejszego ich występowania) wskazuje na strefy największego zniszczenia cmentarzyska. W przypadku nielicznych, pojedynczych kości zlokalizowanych w większej odległości od tego centrum nie można mieć pewności do tego, czy wyznaczają one granice cmentarza, czy też zostały przemieszczone przez intensywne zabiegi agrotechniczne, jakim poddawany jest od lat obecnie przebadany teren. Ostatnia uwaga odnosi się do materiału zarejestrowanego na północ od polnej drogi dzielącej badany obszar na dwie nierówne części. Takich wątpliwości nie można już mieć w stosunku do kilku kości ludzkich znalezionych po południowej stronie drogi. Kontekst ich znalezienia (odrębne pole orne) wyklucza możliwość ich przypadkowej obecności w tym miejscu. Okoliczności te pozwalają na poszerzenie zasięgu cmentarzyska na południowo-zachodnią partię badanego terenu. Śladowa, nie mniej bardzo istotna obecność materiału antropologicznego na tym odcinku, optymistycznie wskazywać może na głębsze położenie grobów, a przez to na mniejszy stopień zniszczenia tej części cmentarzyska.

W trakcie prac z powierzchni stanowiska zebrano 263 przedmioty zaliczone do kategorii tzw. zabytków wydzielonych. Połowę tego zbioru stanowią przedmioty o chronologii nowożytnej (szkło naczyniowe i okienne, fragmenty kafli), bądź nieokreślone przedmioty żelazne (gł. fragmenty) o trudnej do określenia (ze względu na fragmentaryczność ich zachowania) funkcji i chronologii. Oprócz kilku narzędzi i odłupków krzemiennych pozostałą część stanowią zabytki datowane na okres wczesnośredniowieczny (130 szt.). Najliczniejszą kategorię stanowią przęśliki gliniane występujące w całości lub też fragmentach (25 szt.; w tym jeden bogato ornamentowany). Wyjątkiem jest fragment przęślika kamiennego (wykonanego najprawdopodobniej z łupku wołyńskiego - pierwszy tego typu zabytek zarejestrowany na stanowisku). Równie bogaty jest zbiór tzw. kolców kościanych (tzw. szydła — 20 egz. uzupełnione 6 egz. kolców o nietypowej formie). Na uwagę zasługują 3 zabytki z poroża: płaskie, niezbyt szerokie zakończone w miarę tępą końcówką (elementy gry planszowej?). Licznie reprezentowane były osełki (20 egz., w tym kilka wykonanych najprawdopodobniej z fyllitu). Z żelaznych przedmiotów codziennego użytku najliczniej reprezentowane są noże (11 egz.) uzupełnione 2 kluczami żelaznymi. Do liczniejszych kategorii zabytków zaliczyć można też łyżwy/płozy kościane (fragmenty 6 szt.). Pozostałe zabytki reprezentowane są już przez pojedyncze egzemplarze. Są to fragmenty grzebieni (3 szt.), fragmenty zdobionych okładzin kościanych (2 szt.), oprawka tulejkowata z poroża (1 szt.), koralik z karneolu, koralik z niebieskiego szkła. Uwagę zwraca dobrze zachowany, spory pacior bursztynowy. Pojedynczym znaleziskiem jest odważnik żelazny (bez koszulki brązowej) wzbogacający dotychczasowy zbiór tego typu zabytków znalezionych na stanowisku do 6 egzemplarzy. Specjalne znaczenie mają znaleziska militariów. W północno-wschodniej części stanowiska, przy linii brzegowej jeziora zlokalizowano żelazną, pięciodzielną gałkę od miecza, w znacznym oddaleniu od niej fragment ostrogi, a również w strefie nadbrzeżnej fragment przedmiotu o formie zbliżonej do grocika.

Rozmieszczenie wymienionych wyżej przedmiotów generalnie odpowiada arom z największymi zlokalizowanymi w ich obrębie zbiorami masowego materiału zabytkowego. Z oczywistych względów trudno jednak jednoznacznie orzec, jakiemu etapowi funkcjonowania stanowiska można je przyporządkować. Stanowić one bowiem mogą elementy wyposażenia pochówków, jak też wiązać się z wcześniej funkcjonującą osadą przygrodową. Osobno rozpatrywać można w tym kontekście nieliczny, lecz istotny w swej wymowie, zestaw militariów. Nie mniej jednak przedstawiony powyżej asortyment zabytków zlokalizowanych na powierzchni niszczonego stanowiska dobitnie wskazuje na jego rangę. Oprócz przedmiotów znajdowanych powszechnie na stanowiskach wczesnośredniowiecznych, z powierzchni stan. 4 w Gieczu pozyskano bowiem spory zbiór przedmiotów tzw. luksusowych, charakterystycznych dla centrów kształtującego się państwa piastowskiego (co nie dziwi zważywszy na sąsiedztwo znaczącego grodu).

Uwagi końcowe

Szczegółowe prace powierzchniowe przeprowadzone na terenie pola ornego sąsiadującego od zachodu i północy z terenem eksplorowanym w latach 1999– 2006 jako Giecz, stan. 4 przyniosły następujące wyniki:

1. Na całym poddanym badaniom terenie zarejestrowano bardzo bogaty materiał zabytkowy. Specyfika jego rozmieszczenia i koncentracji pozwala na wstępne określenie zasięgu starszej fazy stanowiska (osada przygrodowa) obejmującego prawie cały badany teren, z wyjątkiem jego północno-zachodniej rubieży, która w porównaniu z pozostałą partią jest słabo nasycona materiałem zabytkowym.
2. W świetle przeprowadzonych badań należałoby zweryfikować dane AZP dotyczące tego obszaru i wyróżnione podczas tych prac stan. 3, 11 i 14 włączyć w obręb stan. 4.
3. Poprzez asortyment przedmiotów należących do różnych kategorii tzw. zabytków wydzielonych zlokalizowanych na powierzchni stanowiska, raz kolejny potwierdzono jego niezaprzeczalny walor poznawczy.
4. Stwierdzono postępującą w zastraszającym tempie degradację stanowiska. Oprócz naturalnych procesów, jakim jest erozja glebowa, wpływają na to przede wszystkim intensywne zabiegi agrotechniczne, jakim od wielu lat rokrocznie jest ono poddawane. Świadczy o tym zarówno niespotykanie bogaty materiał zabytkowy znajdujący się na jego powierzchni oraz ślady zniszczenia grobów oraz innych obiektów wczesnośredniowiecznych zarejestrowanych w północno-wschodnim odcinku pola.

Obecnie, w oparciu o wyniki prac powierzchniowych oraz analiz zdjęć lotniczych stanowiska (prof. Włodzimierz Rączkowski — Instytut Prahistorii UAM w Poznaniu) podjęto działania uruchamiające procedury administracyjne prowadzące do zapewnienia należytej ochrony konserwatorskiej stanowiska 4 w Gieczu.