Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 4 w Gieczu,
woj. wielkopolskie, w roku 2004

Dzięki finansom przyznanym przez Fundację Slavia kontynuowano prace wykopaliskowe na stanowisku 4 w Gieczu, obejmującym wczesnośredniowieczne cmentarzysko i osadę.

Prace trwały od 28 czerwca do 31 listopada 2004. W badaniach, które prowadziła mgr E. Indycka, uczestniczyli studenci ze Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w ramach projektu „Slavia 2004”, koordy­no­wanego przez Fundację Slavia, a także studenci archeologii z Instytutu Prahistorii UAM.

Tegoroczne prace wykopaliskowe skupiły się na problematyce związanej z obydwoma etapami funkcjonowania stanowiska, a więc

1. badaniu północnych partii cmentarzyska oraz
2. badaniu osadnictwa poprzedzającego powstanie cmentarza (2-fazowa wczesnośredniowieczna osada przygrodowa oraz elementy osadnictwa pradziejowego).

Realizując pierwszy cel założono dwa nowe wykopy (wykop 29 i 30 o wymiarach 8×5 m) poszerzające dotychczasowy teren badań na północ. W bieżącym sezonie eksplorowano również świadek pomiędzy sondażami 5/99 i 7/99. Badania wcześniejszej osady przygrodowej stanowiły kontynuację eksploracji niedokończonych w sezonie ubiegłym wykopów 19, 23, 24 o łącznych wymiarach 5×19 m. Pracom wykopaliskowym poddany więc został obszar o łącznej powierzchni ok. 1,8 ara.

Cmentarzysko (poł. XI–XII w.)

Na odsłoniętej partii stanowiska odkryto 10 kolejnych grobów szkieletowych z zachowanym anatomicznym układem kości (tym samym ilość odkrytych dotychczas grobów wzrosła do 155 obiektów). Charakteryzowały się one różnym stanem zachowania, kilka grobów zachowało się kompletnie lub prawie kompletnie, pozostałe były znacznie zniszczone głęboką orką. Zasadniczo pochówki (występujące bezpośrednio pod warstwą orną) zarejestrowano na jednym poziomie. Zarysy jam grobowych w większości były nieczytelne, jedynie w pięciu przypadkach uchwycono spągowe, częściowo zachowane ich partie. W żadnym grobie nie zarejestrowano śladów drewna, czy też konstrukcji kamiennych.

Wszystkie pochówki zorientowane były po osi E-W, z głowami na W, szkielety w grobach były wyprostowane, ułożone na grzbiecie z rękoma wyprostowanymi wzdłuż tułowia.

Wyposażenie stwierdzono w 7 grobach, stanowiło je 19 różnych przedmiotów m. in. moneta, kabłączki skroniowe, szklany koralik, metalowa zawieszka, zdobiona okładzina kościana, nóż, sprzączki do pasa. Ilość zabytków występujących w poszczególnych grobach jest zróżnicowana — po 2 przedmioty przy 3 pochówkach, i po 4 zabytki przy kolejnych 3 pochówkach, tylko w jednym przypadku nóż stanowił jedyne wyposażenie zmarłego.

Pięć z pośród nowoodkrytych grobów usytuowanych było w południowej partii wykopu 29, generalnie w dwóch rzędach. Tym samym uchwycono północną granicę niezwykle interesującego skupiska grobów, wyróżnionego w zachodniej partii dotychczas odkrytej części cmentarzyska. Skupisko to cechuje czytelny układ rzędów grobów, zawierających pochówki o najbogatszym wyposażeniu (z tych obiektów pozyskano największą ilość monet, jak również ozdób i przedmiotów codziennego użytku). Odsłonięte w tym roku pochówki doskonale wpisują się w przedstawioną powyżej charakterystykę całego skupiska. Z grobów tych pozyskano bowiem, wzbogacające dotychczasową kolekcję, kolejne monety, ozdoby (kabłączki, koraliki szklane) oraz przedmioty codziennego użytku (gł. noże).

Pozostałe odkryte w tym sezonie groby skupiały się w północnej części badanego obszaru. Wydaje się prawdopodobne, że odsłonięto tym samym południowa partię następnego skupiska grobów, oddzielonego od wspomnianego powyżej „pustą” przestrzenią, co charakterystyczne jest dla badanego cmentarzyska. Wśród grobów odkrytych w tym sektorze cmentarza na szczególną uwagę zasługuje pochówek dziecka z dobrze zachowaną, bogato ornamentowaną trapezowatą zawieszką, najprawdopodobniej wykonaną z cyny. Poszczególne elementy ornamentu są słabo czytelne (stan przed konserwacją) jednakże widoczne jest perełkowe obramowanie zawieszki, otaczające znajdujący się w centrum krzyż, ze ornamentem ukośnej kratki.

Osada (VIII–1. poł. XI w.)

W nowo założonych wykopach (29 i 30) poniżej poziomu, na którym odsłonięto pochówki zarysowały się stropowe partie kilku obiektów, związanych z wcześniejszym osadnictwem na tym terenie. Wśród nich, oprócz pozostałości m. in. pieca, odsłonięto dwie niezwykle interesujące, obszerne struktury o jeszcze bliżej niesprecyzowanej funkcji. W jednej z nich, o zarysie prostokąta (5,5×3 m) zorientowanego dłuższym bokiem wzdłuż linii w przybliżeniu N-S, uchwycono czytelne, aczkolwiek słabo zachowane, ślady po konstrukcji drewnianej. Od belki biegnącej na dłuższej osi obiektu odchodziły prostopadle względem niej równomiernie rozmieszczone deski sięgające jego granic, otoczonych pasem mniej lub bardziej intensywnej spalenizny. Symptomatyczny dla opisywanej struktury jest prawie całkowity brak materiału ruchomego. Nieliczny, rozdrobniony materiał ceramiczny i archeozoologiczny zarejestrowano jedynie w okalającej jego wnętrze pasie spalenizny. Najprawdopodobniej funkcjonalnie z tym obiektem wiąże się też oddalony o ok. 1 m od jego północnej granicy rząd pięciu dołków posłupowych. Niewykluczone, że podobny rząd znajdował się też po jego południowej stronie, jednakże zarówno południowa partia obiektu, jak i teren doń przyległy został zniszczony innym, równie obszernym i niezwykle interesującym, późniejszym obiektem. Miał on zarys w przybliżeniu owalu zorientowanego dłuższą osią również wzdłuż linii N-S. Na podstawie obserwacji jego partii stropowej przypuszczać można, iż użytkowany on był co najmniej dwukrotnie. W tym obiekcie, okolonym warstwą nasyconą materiałem organicznym (rozłożone drewno?/kora?), obejmującą intensywną spaleniznę ze skupiskiem kamieni i warstwą próchniczną nasyconą węglami drzewnymi, wśród bogatego materiału archeozoologicznego odkryto m.in czaszkę konia. Bardzo liczny zbiór ceramiki naczyniowej zawierający się również w górnych partiach obiektu pozwala go wstępnie datować na fazę D.

Wstępne przypuszczenia odnośnie obiektów znajdujących się w obrębie wykopów 19, 23, 24) brzmiały - 2 ziemianki/półziemianki. W trakcie prac wykopaliskowych okazało się jednak, że przedmiotem badań jest jeden obiekt o wciąż jeszcze niewyjaśnionej funkcji, nie przypomina bowiem żadnego z klasycznych obiektów osadowych. Uchwycono granicę wschodnią tej obszernej, kilkufazowej struktury - przebiega ona łukiem od narożnika NE do narożnika SW wykopu 19 (wysuniętego najbardziej na wschód spośród w/w wykopów). Granica N znajduje się w obrębie wykopów badanych w sezonie 1999, zaś granice S i W wykraczają poza południową i zachodnią granicę wykopów 23 i 24. Dotychczas zbadano ją na odcinku długości ok. 18 m, łączna miąższość nawarstwień kulturowych, stanowiących wypełnisko tego nieckowatego w przekroju obiektu sięga ok. 1m.

Dotychczasowe obserwacje stratygraficzne pozwalają na wyróżnienie dwóch faz użytkowania opisywanego zagłębienia, wykopanego w piaszczysto-żwirowatym podłożu.

Z pierwszą fazą wiąże się zalegająca na spągu „zbita”, wilgotna warstwa ciemnobrązowej próchnicy nasyconej dużą ilością muszli ślimaków, co świadczy o tym że przynajmniej okresowo teren ten był podmokły. Na podstawie stosunkowo bogatego zbioru ceramiki naczyniowej znajdującej się w tej warstwie, jej chronologię odnieść można do końca wieku VIII.

Pozostałością drugiej fazy użytkowania tego terenu, jest nakładający się na poziom VIII-wieczny, kompleks warstw o łącznej miąższości sięgającej ok. 0,8 m. Zasadniczo tworzą je warstwy próchnicze, poprzedzielane warstwami (miejscami bardzo intensywnej) spalenizny, w obrębie których zarejestrowano cienkie piaszczyste przewarstwienia. Opisaną sekwencję stratygraficzną w oparciu o bardzo liczny materiał ceramiczny datować można wstępnie na fazę D wczesnego średniowiecza.

Kolejnym etapem działalności na badanym terenie są pozostałości kilku mniejszych obiektów, zareje­stro­wanych na stropie i częściowo wcinających się w jego wypełnisko. Wśród nich na uwagę zasługuje obiekt (nie zbadany do końca w tym sezonie), o kształcie w przybliżeniu wydłużonego owalu, zorientowanego dłuższą osią po linii NE-SW. Tworzą go dwie (?), przedzielone spalenizną warstwy okrzesków kamiennych, między którymi występuje dość znaczna ilość kości zwierzęcych.

Zalegające powyżej warstwy osadowe obiektu cechuje dość znaczne przemieszanie (będące wynikiem późniejszej, intensywnej działalności, wiążącej się już z funeralnym charakterem tego miejsca). Generalnie tworzyła ją próchnica (nieraz z dużą domieszką piasku i węgli drzewnych, i wtrętów gliny), piasek oraz poprzewarstwiana piaskiem spalenizna. Ostatecznie, po zaprzestaniu użytkowania tego terenu, około połowy wieku XI założono na tym miejscu cmentarz.

Oprócz bardzo bogatych zbiorów ceramiki naczyniowej i kości zwierzęcych podczas eksploracji połud­niowej partii osady pozyskano w tym roku również wiele innych interesujących zabytków. Są to zdobione okładziny z poroża, grzebienie, liczna kolekcja kościanych i rogowych kolców, oraz inne przedmioty codziennego użytku. Pozyskano poza tym szklane koraliki, wśród których na uwagę zasługują koraliki dwusegmentowe, a zwłaszcza egzemplarz pokryty złotą (?) folią.

W sezonie 2004 prace eksploracyjne zakończono jedynie w 2 wykopach (19 i 23). Ograniczenia czasowo-finansowe nie pozwoliły niestety na sfinalizowanie prac na północnym odcinku badań (wykopy 29 i 30 z ujaw­nionymi w nich stropowymi partiami interesujących obiektów osadowych) oraz w wykopie 23 z charak­te­ryzującym się niezwykle bogatą stratygrafią obiektem kultowym (?). Wykopy te, po wykonaniu niezbędnej dokumentacji fotograficznej i rysunkowej zostały zabezpieczone na okres zimowy. Zakończenie ich eksploracji planuje się na rok 2005.