Gród w Gieczu
powstanie, czasy świetności i upadek

Widok grodziska od strony południowo-wschodniej. Z prawej strony widoczny jest wykop archeologiczny przecinający wał

Jednym z wyróżniających się elementów historycznego krajobrazu wczesnośredniowiecznej Wielkopolski jest Giecz — obecnie niewielka wioska położona w południowej części ziemi gnieźnieńskiej, a niegdyś potężna warownia wzniesiona ok. 25 km na południe od Ostrowa Lednickiego, a więc nieco na uboczu głównego traktu łączącego dwa główne centra monarchii wczesnopiastowskiej: grody w Poznaniu i Gnieźnie. Duże znaczenie grodu, jakie nadali mu pierwsi Piastowie oraz niezaprzeczalną rangę tego ośrodka w czasach późniejszych wyczytać można z treści stosunkowo częstych wzmianek o Gieczu w źródłach pisanych dotyczących okresu panowania dynastii Piastów, a więc odnoszących się do początków kształtowania się polskiej państwowości oraz powolnego krzepnięcia struktur organizacyjnych nowo powstałego państwa. Nie na wszystkie jednak pytania dotyczące historii grodu znaleźć można odpowiedzi na kartach wczesnośredniowiecznych kronik. Nieocenioną pomocą w ujawnianiu odsłanianiu nieznanych faktów z dziejów Giecza służy archeologia. Badania archeologiczne, prowadzone w latach 1949–1966 na terenie grodziska i w jego najbliższych okolicach pod kierunkiem doc. Bogdana Kostrzewskiego dostarczyły wielu interesujących odkryć poświadczającą wybitną rolę ośrodka w monarchii wczesnopiastowskiej. A zasób naszych wiadomości o grodzie wciąż rośnie dzięki wznowionym w 1993 roku, i trwającymi do chwili obecnej, ponownym pracom wykopaliskowym, przynoszącym corocznie odkrycia, rzucające nowe światło na okoliczności powstania grodu, jego rozwój i funkcjonowanie w czasach piastowskich.

Widok grodu od strony południowej

W świetle wyników najnowszych badań powstanie grodu poprzedzały osady nieobronne, których ślady ujawniono zarówno na terenie grodziska (w jego północnej i południowej części), jak i w jego najbliższym sąsiedztwie. W tym czasie (kon. VIII/1. poł. IX ) powstała również osada znajdująca się na północ od cypla. Prawdopodobnie nieco wcześniejszą była osada o nazwie Skłoków, usytuowana przy przeprawie przez rzekę Moskawę, ok. 500 m na południe od późniejszego grodu.

Początek późniejszej potężnej twierdzy dał niewielki gródek, który wzniesiono w latach 60. IX w. Zajmował on jedynie północną część półwyspu. Podobnie jak inne wielkopolskie grody okresu plemiennego był on niewielką warownią o kolistej lub elipsoidalnej linii umocnień otaczającej wnętrze średnicy ok. 45 m. Niestety, zarówno fragmentaryczne zbadanie jego obwałowań, jak i nikłe rozpoznanie wnętrza nie pozwala na obecnym etapie badań na umiejscowienie bramy grodowej, jak i na podjęcie próby odtworzenia zagospodarowania wnętrza, a tym samym bliższego określenia funkcji, plemiennego Giecza.

Okres przełomu, jaki miał miejsce w Wielkopolsce w 1. połowie X stulecia, a polegający na niszczeniu przez Piastów wcześniejszych plemiennych grodów przy jednoczesnej budowie na ziemi gnieźnieńskiej nowych, obszernych założeń grodowych (m.in. Poznania i Gniezna), nie tylko oszczędził niewielki gródek znajdujący się na półwyspie jeziora gieckiego. Wręcz przeciwnie, stał się on punktem wyjścia do powstania nowego, potężnego ośrodka wpisanego w sieć głównych centrów władzy formującego się państwa gnieźnieńskiego. W świetle obecnego stanu badań Giecz stanowi wyjątek wśród innych piastowskich ośrodków władzy. Jest on bowiem jedynym, jak dotąd, przykładem grodu centralnego monarchii piastowskiej o poświadczonej archeologicznie tradycji sięgającej okresu przedpaństwowego. Niewykluczone, iż u podstaw decyzji pierwszych Piastów o utrzymaniu i rozbudowie grodu legły pobudki nie tylko strategiczne (kontrola dostępu od południa do stołecznych grodów w Gnieźnie i Poznaniu). Czy nie należałoby w tym dopatrywać się odzwierciedlenia także silnej więzi łączącej dynastię z tym miejscem, będącym być może rodową siedzibą Piastów?

Widok grodu od strony
południowo-wschodniej

Datowana na schyłek lat 20. X w. przebudowa starych, plemiennych umocnień polegała na poszerzeniu podstawy wału oraz oblicowaniu jego zewnętrznego stoku solidnym płaszczem kamiennym. Dzięki jednoczesnemu otoczeniu pozostałej, południowej części półwyspu imponującymi drewniano-ziemnymi umocnieniami, warownia zyskała postać potężnej, dwuczłonowej twierdzy z wyodrębnioną, wyraźnie podkreśloną kamiennym licem nasypu wałowego, mniejszą północną częścią (tzw. gródkiem książęcym). Warto zaznaczyć, iż już wówczas została wyznaczona linia umocnień określająca granice grodu w późniejszych okresach jego funkcjonowania.
W grodzie zamieszkiwali m. in. woje książęcy, natomiast w jego okolicach pojawiają się liczne osady zamieszkałe przez ludność będącą w bezpośredniej zależności od grodu. Nadal też funkcjonują osady powstałe w okresie wcześniejszym (łącznie z tymi usytuowanymi na północ i południe od grodu), oraz powstają nowe (m. in. również po przeciwległym, wschodnim brzegu jeziora). Krystalizująca się sieć lądowych szlaków komunikacyjnych łączących ośrodki grodowe kształtującego się państwa sytuująca Giecz na korzystnym przecięciu się dalekosiężnych traktów handlowych, niewątpliwie korzystnie wpłynęła na rozwój ośrodka. Przyczyniła się ona również do rozkwitu osady znajdującej się na wschodnim brzegu jeziora, którą połączył z grodem ok. 70-metrowej długości most (wzniesiony najpóźniej w ostatniej dekadzie X w.).

Okres panowania pierwszych historycznych Piastów nadał grodowi w Gieczu, podobnie jak i innym grodom centralnym, bardziej monumentalny i reprezentacyjny charakter. Dokonano tego nie tylko poprzez wzmocnienie walorów obronnych twierdzy z jednoczesnym poszerzeniem jej powierzchni, lecz również (a może przede wszystkim) poprzez wyposażenie jej wnętrza w architekturę kamienną. W świetle ostatnich ustaleń podjęta już w 2. połowie X stulecia (najprawdopodobniej w latach 80.) budowa w południowej partii grodu palatium książęcego z kaplicą pałacową wymownie świadczy o rezydencjonalnej funkcji miejsca. To przedsięwzięcie, zaplanowane w skali dotychczas nie spotykanej na terenie domeny piastowskiej, z trudnych do ustalenia przyczyn zostało przerwane już na etapie fundamentowania. W niewielkim odstępie czasu, na pocz. XI stulecia, w północnym członie warowni doszło natomiast do realizacji kolejnej fundacji, jaką był kościół p.w. św. Jana Chrzciciela charakteryzujący się wyjątkową na ziemiach polskich architekturą. Oryginalnym rozwiązaniem architektonicznym wschodniej części tej jednonawowej zakończonej półkolistą apsydą budowli był wyniesiony chór wschodni oraz znajdująca się pod nim krypta relikwiarzowa. Umieszczenie — nie wiemy czy planowane czy zrealizowane — relikwii nieznanego świętego w krypcie świątyni grodu gieckiego, z pominięciem kościołów katedralnych nowo utworzonych biskupstw, przemawia za chęcią wyróżnienia Giecza i być może zamanifestowania wspomnianej szczególnej więzi łączącej dynastię Piastów z tym miejscem. Najprawdopodobniej na czas monarchii wczesnopiastowskiej datować można również wzbogacenie architektury świątyni poprzez dobudowanie do zachodniej ściany nawy monumentalnego trójczłonowego masywu złożonego z dwóch okrągłych wież flankujących od północy i południa kwadratowe pomieszczenie międzywieżowe.

Gród w Gieczu późną jesienią
od strony południowo-zachodniej

Gród w Gieczu stanowił bardzo ważny element zakrojonej na szeroką skalę akcji organizacyjno-budo­wlanej pierwszych Piastów. Miał on niemałe znaczenie strategiczne. Dzięki swemu położeniu (ok. 25 km w linii prostej na południowy-zachód od Gniezna i Ostrowa Lednickiego oraz ok. 30 km na południowy-wschód od Poznania), miał on za zadanie bronić od połud­nia dostępu do stołecznych grodów wczesnopiastowskiego państwa polskiego, z którego wywiązywał się ze zmiennym szczęściem.

Zajęcie Giecza przez księcia czeskiego Brzetysława podczas jego najazdu na Wielkopolskę (1038), opisane skrzętnie i ze szczegółami przez czeskiego dziejopisa Kosmasa w jego „Kronice”, z uwagi na okoliczności tego wydarzenia, z którym związany był brak jakiegokolwiek oporu ze strony załogi grodu, stanowi bardzo wyraźną górną granicę funkcjonowania ośrodka jako grodu książęcego. Mieszkańcy grodu oraz ludność zamieszkująca pobliskie osady została przesiedlona do Czech, a opustoszony gród został spalony. Nie oznaczało to bynajmniej, że w późniejszych czasach utracił on znaczenie. Po restytucji monarchii Giecz stał się siedzibą rozległej kasztelanii, gdzie dochodziło m. in. do spotkań książąt piastowskich, na których podejmowano ważne decyzje polityczne.
W 2. połowie XI w., przy zachowaniu dwuczłonowego charakteru warowni, dokonano naprawy wcześniejszych konstrukcji obronnych, podczas której zachowano dwuczłonowy charakter warowni. Przesuwając jednocześnie linię umocnień na zewnątrz, poszerzono nieco wnętrze grodu. Zewnętrzne lico wału obwodowego zostało przykryte płaszczem kamiennym, a całość konstrukcji wzmocniono kamienno-gliniastą odsadzką. Odrestaurowano i przebudowano kościół grodowy.

Burzliwy koniec 1. połowy XI stulecia wpłynął też na zmiany najbliższych okolic grodu. Na osadzie znajdującej się na wschodnim brzegu jeziora najprawdopodobniej w 2. połowie XI w. wzniesiono niewielki jednonawowy kościół p.w. św. Mikołaja i Wniebowzięcia NMP zastąpiony na przełomie XII/XIII w. nieco większą świątynią. A na miejscu doszczętnie zniszczonej najazdem Brzetysława osady przygrodowej sąsiadującej z grodem od północy, powstaje cmentarz, na którym zaczęto chować mieszkańców grodu oraz ludność zamieszkującą jego najbliższe okolice. Nowa nekropola zaczęła też funkcjonować przy kościele św. Mikołaja. Równocześnie istnieje nadal założony już w 1. połowie XI stulecia, cmentarz w obrębie grodu (wewnątrz kościoła p.w. św. Jana Chrzciciela oraz na terenie doń przyległym) przeznaczony dla zmarłych przedstawicieli elity rządzącej (dostojników świeckich i kościelnych).

Kamienne fundamenty palatium, w głę­bi wał grodu. Widok ze wscho­du, od strony rotundy	Palatium od strony połud.-zachod. W głębi za rotundą widoczny jest bu­dynek muzeum (listopad 1999 r.)	Widok na palatium od strony pół­noc­nej, z lotu ptaka – czyli z dra­bi­ny stra­żackiej (2000 r.)

W XIII stuleciu Giecz stopniowo podupada, do czego w dużym stopniu przyczyniły się przemiany w strukturze organizacyjnej i społeczno-gospodarczej wielkopolskiej dzielnicy państwa piastowskiego. W niewielkiej odległości od grodu powstają miasta (Kostrzyn, Środa, Pyzdry, Słupca), które zaczynały przejmować jego funkcje. Giecz znalazł się na uboczu nowych głównych szlaków komunikacyjno-handlowych, łączących w zmieniającej się sytuacji politycznej wspomniane miasta. Ograniczeniu uległo terytorium kasztelanii, a nowo powstałe starostwo w Pyzdrach przejęło pełnione dotychczas przez gród w Gieczu funkcje administracyjno-sądowe. Gród tracił też swoje znaczenie strategiczne, do czego znacznie przyczyniło się jego zniszczenie podczas walk Henryka Brodatego z Władysławem Odonicem w 1. połowie XIII wieku. XIII-wieczny Giecz kasztelański funkcjonował jednak nieprzerwanie jako ważny ośrodek kultu religijnego. A niewątpliwie zarówno tradycja miejsca jak i wcześniejsza pozycja Giecza w strukturze państwa przyczyniły się do ustanowienia kościoła grodowego p.w. św. Jana Chrzciciela kościołem tytularnym i podstawowym uposażeniem nowo powstałego archidiakonatu poznańskiego większego (1298 r.).

W tym czasie warownia już inny kształt niż poprzednio. Najprawdopodobniej pod koniec XII stulecia przestał pełnić swoją funkcję kilkusetletni wał oddzielający część północną od południowej. Został zatem zniwelowany, w efekcie czego gród stał się założeniem jednoczłonowym. Nieznany jest dokładny czas wyludnienia grodu; najprawdopodobniej miało to miejsce na przełomie XIII/XIV lub na początku XIV w. W miejscu niegdyś tętniącym życiem pozostał jedynie kościół parafialny — obecnie niewielki drewniany barokowy kościół — oraz siedziba probostwa. Nazwę grodu przejęła wieś powstała na miejscu byłej osady położonej na wschodnim brzegu jeziora. Pozostałe okoliczne osady przekształcały się stopniowo we wsie średniowieczne — istniejące do dzisiaj Borzejewo, Gablin, Poświątne, Biskupice i funkcjonująca do XVIII wieku wieś Skłoków. Okoliczna ludność od XV wieku zaczęła to miejsce nazywać „Grodziskiem”, nieco później „Grodziszczem”, by w końcu od XVIII wieku nadać mu funkcjonujące do chwili obecnej miano „Grodziszczka”.

Lekko zamglony, ale ciepły poranek pod koniec sierpnia 1999 r., nie zapowiadał jeszcze końca bardzo długiego w tym roku lata. Panująca długo susza spowodowała wyschnięcie traw porastających wały grodu tak, że barwą zupełnie nie różnią się od rżyska na polu — pamiątki po żniwach. Pośrodku zieleni się jedynie wąski pasek zarośli porastających brzegi rzeczki Moskawy. Zielone są też jeszcze tłoczące się na majdanie grodziska drzewa, których korony wystają ponad wałem (widok grodziska od strony wschodniej).

Miejsce, na którym powstał gród odznaczało się niegdyś dużymi naturalnymi walorami obronnymi. Wzniesiono go na terenie półwyspu jeziora o silnie rozbudowanej linii brzegowej. Przepływała przez nie niewielka rzeka Moskawa (Źrenica), będąca jednym z licznych dopływów Warty. Obecnie grodzisko stanowi górujące nad płaską okolicą wyniesienie o powierzchni, łącznie z obwałowaniami, ok. 3,6 ha (wnętrze grodu wynosi ok. 1,6 ha), co stawia je w grupie największych wczesnośredniowiecznych grodzisk Wielkopolski. Relikty umocnień obronnych, o podstawie ok. 30 m, sięgają miejscami wysokości ok. 9 m nad poziom otaczających je obecnie podmokłych łąk i pól uprawnych. Stulecia, jakie minęły od opuszczenia grodu w stosunkowo nieznacznym stopniu wpłynęły na przekształcenie jego wczesnośredniowiecznej postaci. Dzięki temu warownia w Gieczu stanowi jeden z nielicznych przykładów unaoczniających potęgę kreowanych przez pierwszych Piastów centralnych ośrodków władzy, które w większości obecnie przykryte kilkumetrowej grubości nawarstwieniami miejskimi znikły już bezpowrotnie z równinnego pejzażu Wielkopolski.