Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na stanowisku 4 w Gieczu, woj. wielkopolskie, w roku 2006

Prace wykopaliskowe na stan. 4 w Gieczu w roku 2006 prowadzone były w dniach od 23. czerwca do 20 października. Finansowano je ze środków własnych MPP na Lednicy, jak również Fundacji SLAVIA oraz dotacji celowej Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (w ramach Programu Operacyjnego Dziedzictwo kulturowe, Priorytet 4 Ochrona zabytków archeologicznych, zadanie: „Na ratunek wczesnopolskiej nekropolii — badania archeologiczne na cmentarzysku wczesnośredniowiecznym w Gieczu, stan. 4”). Prowadziła je mgr Teresa Krysztofiak przy współpracy mgr Kingi Zamelskiej-Monczak (Pracownia Wczesnośredniowieczna Oddziału Poznańskiego IAiE PAN).Udział w pracach terenowych wzięli studenci Instytutu Prahistorii UAM w Poznaniu oraz studenci z uniwersytetów w USA, Kanadzie i Australii przybyli do Giecza w ramach szkoły letniej organizowanej przez Fundację SLAVIA.

Tegoroczne badania wykopaliskowe, podobnie jak w latach ubiegłych, skupiły się na problematyce związanej z obydwoma etapami funkcjonowania stanowiska, a więc:

• rozpoznaniu zasięgu cmentarzyska oraz
• badaniu śladów działalności ludzkiej na tym terenie poprzedzającej powstanie cmentarza.

Realizując obydwa cele badawcze kontynuowano eksplorację wykopów 31A i 31B założonych w roku ubiegłym we wschodniej części stanowiska. Ponadto założono 4 nowe wykopy poszerzające teren dotychczasowych badań w kierunku północnym (wykopy 34, 35 36 i 37), w efekcie czego łączna powierzchnia eksploracji wynosiła ok. 2,5 ara. W nowo założonych wykopach (z wyjątkiem wykopu 34, gdzie na całej powierzchni osiągnięto poziom calca) badania zakończono na poziomie stropu obszernego obiektu (swym zasięgiem obejmującego wszystkie eksplorowane wykopy). Na tym badanym odcinku dalszą eksplorację ograniczono do wykonania sondażu wcinającego się w jego południowy skraj (wykop 35), dzięki czemu częściowo rozpoznano bogatą stratygrafię tej rozległej struktury. Decyzję o zaprzestaniu badań podjęto po przeanalizowaniu wszystkich dostępnych danych odnośnie wspomnianego obiektu. Skonstatowano, iż kontynuacja eksploracji (poprawnej pod względem metodycznym) wymaga ujawnienia jego granicy północnej znajdującej się na terenie pola uprawnego, które nie zostało w tym roku udostępnione do badań przez użytkownika terenu.

Cmentarzysko (poł. XI–XII w.)

Na odsłoniętej w tym roku partii stanowiska zlokalizowano kolejnych 25 grobów, tym samym ilość pochówków odkrytych do tej pory na stanowisku wzrosła do 212. Groby zarejestrowane w tym roku charakteryzowały się różnym stopniem zachowania, w większości jednak były znacznie zniszczone głęboką orką, bądź przecinającymi badany teren rowami melioracyjnymi (w ich obrębie zlokalizowano 5 depozytów luźnych kości ludzkich). Wyeksplorowano 23 z 25 zarejestrowanych szkieletów. Dwa z nich (groby 19/06 i 24/06), ujawnione tuż przy północnej granicy wykopów, wchodziły większą swoją partią w teren nie udostępniony do badań, stąd też jedynie je zainwentaryzowano i zabezpieczono planując ich całkowite odsłonięcie w przyszłym sezonie badawczym.

Wszystkie pochówki były zorientowane po linii E-W (z głową na W). Przeważały groby osobników dorosłych, chociaż na uwagę zasługuje zastanawiająco spora ilość (4) pochówków kilkuletnich dzieci, jak i 3 noworodków (przy jednym z nich w darze złożono monetę-krzyżówkę). Zanotowano „klasyczne” dla grobów badanego odcinka chronologicznego, niezbyt bogate wyposażenie, które wystąpiło w postaci ozdób (kabłączki skroniowe) oraz przedmiotów codziennego użytku (noże żelazne, krzesiwa). Na specjalną uwagę zasługuje wyjątkowy, nie tylko pod względem stanu zachowania, srebrny pierścień typu Orszymowice (fot. 3) znajdujący się w wyjątkowo bogatym w inwentarz (brązowe kabłączki skroniowe, zawieszka kościana, fragment n/o przedmiotu żelaznego) grobie ok. 40-letniej kobiety.

W większości groby usytuowane były dość płytko pod obecną powierzchnią gruntu, a intensywne shumusowanie badanego terenu wpłynęło negatywnie na możliwości wyodrębnienia zarysów ich wkopów. Jedynie w przypadkach głębszego położenia szkieletu zarysowały się na tle wcześniejszych warstw kulturowych wkopy grobowe (3 prostokątne obiekty o zaokrąglonych narożnikach). Po raz pierwszy w kilkuletniej już historii badań stanowiska zarejestrowano w jednej jamie grobowej dwa pochówki umieszczone bezpośrednio jeden nad drugim (groby 15/06 i 21/06).

Odsłonięta w tym roku partia cmentarzyska stanowiła wschodnią kontynuację cechującej się układem pararzędowym północnej kwatery pochówków odkrytej w roku ubiegłym w obrębie wykopu 33. Do najważniejszych wyników tegorocznych badań cmentarzyska należy zarejestrowanie bardzo wyraźnie już rysującej się jej południowej granicy. Od strefy południowej cmentarza oddzielał ją nieregularny, ok. 5–10-metrowej szerokości, pas wolnej przestrzeni. Potwierdzona została, zauważalna już podczas wcześniejszych badań, prawidłowość w rozmieszczeniu grobów. Prawie wszystkie sytuowano w obrębie wcześniejszych, obszernych obiektów — śladów trudnej do jednoznacznych interpretacji działalności człowieka na tym terenie w okresie plemiennym i wczesnopaństwowym.

Istotnym spostrzeżeniem dokonanym podczas tegorocznych badań jest (wyłączając pochówki, które ewidentnie zniszczone były głęboką orką) zaobserwowane znaczne przemieszczenie kości badanych szkieletów (fot. 1, 2). Jedynie dwa groby odznaczały się zachowanym anatomicznym układem kości. Zazwyczaj (nawet w przypadku pochówków wkopanych głębiej) obserwowano bezładne miejscowe i niezależne od partii szkieletu, naruszenie jego anatomicznego układu. Po uzasadnionym wyłączeniu wpływu na zaobserwowane zjawisko zabiegów agrotechnicznych (głęboka orka), czy też działalności zwierząt (jamy krecie) należy dopatrywać się jego przyczyn w późniejszej, lecz niezbyt odległej w czasie od momentu pochówku, ludzkiej penetracji grobów. Tym samym zasygnalizowany został problem badawczy mający na celu wyjaśnienie przyczyn tego zjawiska (grabież?/a może praktyki symboliczne?)

Osada(?) (VIII–1. poł. XI w.)

We wszystkich wykopach poniżej poziomu, na którym odsłonięto groby zarejestrowano bogatą sekwencję warstw kulturowych świadczących o intensywnym użytkowaniu tego terenu w okresie poprzedzającym powstanie cmentarza. Zalegający tuż pod obiektami grobowymi kompleks warstw kulturowych o zróżnicowanej miąższości cechuje dość znaczne przemieszanie (będące wynikiem późniejszej intensywnej działalności wiążącej się już z funeralnym charakterem miejsca). Generalnie tworzyła ją próchnica (nieraz z dużą domieszką piasku i węgli drzewnych), piasek oraz poprzewarstwiane piaskiem różnej wielkości soczewki spalenizny. Pozyskany z tej sekwencji warstw bogaty materiał ceramiczny pozwala odnieść je do 1. połowy XI w. Z tym okresem funkcjonowania stanowiska wiąże się m.in. jeden niewielki obiekt zlokalizowany w wykopie 31B. W rzucie poziomym na poziomie stropu zarysował się jako w miarę regularny okrąg o średnicy ok. 1–1,2 m. W przekroju miał zarys nieckowaty, jego maksymalna miąższość wynosiła ok. 60 cm. Charakterystyczne dla obiektu było specjalne opracowanie dolnej partii jego ścianek w postaci starannego ich obłożenia warstwami niedużych kamieni (fot. 4). Ciekawe, iż w wypełnisku obiektu oprócz stosunkowo licznego materiału zabytkowego (fragment grzebienia kościanego oraz ceramika naczyniowa i kości zw.) zarejestrowano kilka kości ludzkich (w tym kobieca kość biodrowa). Obserwacje stratygraficzne obiektu (o funkcji do tej pory niezbyt jasnej) wskazywać mogą na dwufazowość jego użytkowania. Młodszą fazę, w świetle wstępnych ustaleń, można prawdopodobnie łączyć z okresem funkcjonowania cmentarza.

Po raz pierwszy w historii badań stanowiska dokonano odsłonięcia na szerokiej płaszczyźnie bogato ustratyfikowanych śladów wcześniejszego funkcjonowania miejsca we wczesnym średniowieczu. Dzięki temu zarejestrowano oraz częściowo przebadano południowy skraj obszernego, kilkudziesięciometrowej długości obiektu, którego fragment odsłonięto już w sezonie 2000 (wykop 2A). Jego relikty zarejestrowano w północnej części wykopu 31B, gdzie zainwentaryzowano go jako ob. 5/06 (fot. 5), jak również w północnej partii wykopów 34 i 35 (jako ob. 7/06). Strop tej obszernej struktury (datowanej wstępnie na 2. połowę X w.), którą odsłonięto na odcinku ok. 30 m., zajmował też całą powierzchnię wykopów 36 i 37. Partię stropową cechowała różnorodność treści geologicznej, a co charakterystyczne i zastanawiające, zaobserwowano w niej m.in. 3 regularne piaszczyste odcinki z bardzo wyraźnymi śladami po konstrukcjach drewnianych. Niejednolite było również całe wypełnisko obiektu, na co wskazują wyniki całkowicie przebadanego jego odcinka wschodniego (wykop 31B) oraz sondaż w wykopie 35. Były to przenikające się warstwy piasku, próchnicy, żwiru i gliniasto-mulistej próchnicy. W partii spągowej wschodniej części omawianej struktury zarejestrowano ślady konstrukcji drewnianych przypominający układ przekładkowy (fot. 6). Całość konstrukcji drewnianych ujawnionych podczas badania obiektu uzupełnia rząd dołków posłupowych biegnący wzdłuż jego południowej granicy (fot. 7). Były to pozostałości po ostro zaostrzonych palach wbitych ukośnie (górną partią nachylone były w kierunku południowym) i głęboko w piaszczysto-żwirowate oraz gliniaste podłoże (fot. 8).

Niestety, nieznany do tej pory jest całkowity zasięg tej niezwykle interesującej struktury o cechach nie znajdujących analogii w opublikowanych materiałach badanych osad wczesnośredniowiecznych. Nie określono ponadto jeszcze ani jej wschodniego, jak i zachodniego oraz północnego zasięgu — co negatywnie wpływa na próby wiążącego określenia jej funkcji. Niemniej jednak, nie można wykluczyć ewentualnej obronnej funkcji obiektu. Charakter znajdujących się w nim reliktów konstrukcji drewnianych pozwala na wskazanie terenu znajdującego się na północ od dotychczas eksplorowanego jako miejsca centralnego dla dotychczas odsłoniętych trudnych do jednoznacznej interpretacji obszernych struktur. Być może potwierdza się tym samym sugerowany już w roku ubiegłym, przypuszczalny kultowy (już od okresu plemiennego) charakter tego miejsca. Symboliczny charakter terenu sąsiadującego z grodem od północy niejako pieczętuje ostatnia faza jego wykorzystania do praktyk funeralnych (bardzo wyraźnie rysują się koncentracje pochowków dokładnie w miejscach wcześniejszych struktur).

W sezonie 2006 zakończono prace wykopaliskowe skupione do tej pory na południowej partii stanowiska. Teren ten został oddany pod uprawę. Wyniki kilkuletnich prac eksploracyjnych na tym odcinku dają obecnie podstawę do planowania dalszych posunięć badawczych mających na celu efektywne rozpoznanie jego północnej części.