Elżbieta Indycka

Wyniki badań archeologicznych prowadzonych na wczesnośredniowiecznym cmentarzysku i osadzie przygrodowej w Gieczu (Giecz stan. 4)

Giecz stan. 4. Lokalizacja wykopów archeologicznych w obrębie cmentarzyska położonego na północ od grodu
(badania 1999–2000)

Stanowisko 4, będące przedmiotem niniejszego komunikatu znajduje się na północ od wczesno­śred­niow­iecznego grodziska w Gieczu. Pierwsze prace wykopaliskowe podjęto tu w roku 1959. Założono wówczas wykopy o powierzchni ponad 1 ar. Prace wykopaliskowe trwały tylko jeden sezon i mimo jedynie częściowego ich rozpoznania nie były nigdy kontynuowane. Fragmentaryczna dokumentacja z tych badań znajduje się w archiwum Muzeum w Gieczu.

Systematyczne niszczenie stano­wiska spo­wo­do­wało konieczność podjęcia prac archeologicznych. Dzięki funduszom przyznanym przez Wojewódzkiego Kon­serwatora Zabytków w 1999 roku zało­żono linię wykopów sondażowych, zorientowaną w przybliżeniu po osi E-W i usytuowana ok. 60 m na północ od podstawy wału gro­dziska. Ich celem było rozpoznanie charak­teru stanowiska, określenie jego zasięgu a także pozyskanie dodatkowych danych dla uściślenia chronologii cmentarzyska i znaj­dującej się pod nim osady.

W 2000 roku w ramach współpracy z Fundacją Slavia oraz dzięki pomocy finansowej otrzymanej z firmy Archeo-Octo z Poznania możliwe było kontynuowanie (w niewielkim zakresie) prac na tym stano­wisku. W ubiegło­rocznych badaniach brała udział grupa studentów z USA i Anglii.

Cmentarzysko

Łącznie na zbadanej dotychczas powierzchni stanowiska (nieco ponad 2,5 ara) odkryto 72 pochówki o różnym stanie zachowania szkieletów; znajdują się one tuż pod warstwą ziemi ornej. dlatego też zdecydowana większość z nich była w znacznym stopniu zniszczona głęboką orką.

Zarysy jam grobowych w większości są nieczytelne, jedynie w kilku przypadkach grobów wkopanych głębiej zarysy jam grobowych są nieco lepiej widoczne. Przeważają pochówki zorientowane po osi E-W z głowami na W. Szkielety w grobach przeważnie są wyprostowane, ułożone na grzbiecie z rękoma wyprostowanymi wzdłuż tułowia.

Wśród tych klasycznych pochówków jest kilka wyjątkowych ze względu na orientację (pochówek 14/59, w którym zmarły zorientowany był po osi E-W z głową na E, ponadto ułożono go na prawym boku, z podkurczonymi nogami, podobnie pochówek 65/00 również na boku z lekko podkurczonymi nogami) jak i sposób ułożenia zmarłego por. wymienione wyżej przykłady, a także groby 49/99, w którym dziecko pochowano na prawym boku i grób 36/99,również dziecka, które ułożono na brzuchu. Interesujący jest pochówek 50/99 w którym zmarły wykazuje ślady bardzo silnego skrępowania (Kości miednicy zachodzą na siebie, ułożenie żeber wskazuje, że też klatka piersiowa była mocno ściśnięta, skrępowane były również kończyny dolne).

Na omawianym cmentarzysku odkryto również pochówek podwójny — matki z dzieckiem (?). Interesujące są także odkryte w 1959 roku dwa skupiska z czaszkami. W jednym z nich odkryto ich siedem, w kolejnym cztery, oprócz czaszek w skupiskach tych znajdowały się również pojedyncze inne kości. Niestety nie posiadamy bliższych informacji na temat tego odkrycia. W 2000 roku odkryto natomiast skupiska kości, w których zdecydowanie przeważały kości długie, zwłaszcza kończyn dolnych.

Z badań w 1959 roku pochodzi stosunkowo liczny zbiór tzw. zabytków wydzielonych i ceramiki. W większości materiał ten pozyskano z warstwy ornej, częściowo również z zalegającej tuż pod nią warstwy zawierającej groby. Niemożliwe jest pewne przyporządkowanie określonego zabytku konkretnemu pochówkowi. Niewątpliwie jednak część (większość) z nich stanowiła pierwotne wyposażenie zmarłych. Najliczniejszą kategorią przedmiotów, które mogły pochodzić z grobów były noże, a następnie kabłączki skroniowe. Znaleziono tu również odważnik do wagi, fragment ostrogi, groty, i in.

Podczas badań w latach 1999–2000 wyposażenie stwierdzono w 23 grobach (na 72 odsłonięte) grobach. Są to przede wszystkim kabłączki skroniowe, noże (wśród nich „bojowy” nóż na którym zachowały się strzępki tkanin) oraz okucia pochewek do noży,). Z grobów pozyskano również monety (w opracowaniu) a także szklaną i brązową obrączkę, fragment kościanego instrumentu. Wyposażenie grobowe stanowiła zapewne też część przedmiotów znalezionych luźno w warstwie zawierającej pochówki. Do takich przedmiotów należą kabłączki skroniowe, szklany paciorek, noże oraz niewątpliwie najciekawszy i unikalny, doskonale zachowany brązowy stilus w kształcie dłoni ujętej „mankietem” z misterną plecionką, reprezentujący wysokiej klasy rzemiosło artystyczne (najprawdo­podobniej import zachodni).

Odsłaniane cmentarzysko jest klasycznym przykładem wczesnośredniowiecznych cmentarzysk rzędowych. Dzięki materiałowi pozyskanemu z obiektów grobowych (szczególnie monetom) początek funkcjonowania badanego cmentarzyska można datować na 2. połowę XI stulecia.

Osada

Poniżej poziomu na którym odkryto pochówki odsłonięto pozostałości wczesno­średniowiecznej osady przygrodowej, która funkcjonowała na tym terenie przed założeniem cmentarza. Oprócz warstwy kulturowej, o miąższości dochodzącej do 50 cm, wyróżniono łącznie 23 obiekty. Były to ślady domostw (półziemianki) piec, jamy odpadkowe, paleniska, dołki posłupowe. Kilka z nich zasługuje na szczególną uwagę.

W sprawozdaniu z badań z roku 1959, pióra Bogdana Kostrzewskiego jest wzmianka o odkryciu „w zachodniej części badanego odcinka cmentarzyska, tuż nad fosą uchwycono słabo zachowaną konstrukcję, którą z pewnym prawdopodobieństwem można uznać za resztki zniszczonego wału lub innego umocnienia podgrodzia”. Jak już wyżej wspomniałam badania te nie były kontynuowane istnieją też trudności na podstawie dokumentacji w dokładnym umiejscowieniu owych „umocnień”.

Pozostałości domostw to odsłonięte jedynie ich północne, partie pozostałe ich części znajdują się poza granicami sondaży. Jedna z nich (7/99) znacznych rozmiarów na stropie miała kształt wydłużonego owalu o szerokości dochodzącej do 150 cm. Jej wypełnisko o miąższości ok. 70 cm stanowiła ciemnobrunatna lekko spiaszczona próchnica, z węgielkami drzewnymi, wtrętami gliny a także grudkami polepy. W zachodniej partii obiektu wyróżniono ślady drewna stosunkowo regularnie ułożonych po osi EW. W części wschodniej obiektu uchwycono natomiast dwie warstewki mocno sprasowanego drewna (podłogi?) miąższości ok. 0,5 cm przedzielone warstwą spalenizny, sugerującą dwie fazy użytkowania obiektu.

Nie mniej interesująco przedstawia się trudny do interpretacji na tym etapie badań następny obiekt (15/99), również odsłonięty tylko fragmentarycznie. Tworzyły go znacznej wielkości kamienie, częściowo łączone gliną, między którymi występowały mniejsze okrzeski i otoczaki. Na jego stropie, między kamieniami, znaleziono znaczną ilość grudek szarobiałej zaprawy. W niewielkiej od niego odległości odsłonięto fragment płaszczyzny stosunkowo luźnej zaprawy o miąższości ok. 15 cm. Nieznaczny fragment analogicznego (a być może funkcjonalnie bezpośrednio z nim związanego) obiektu odsłonięto również w profilu sąsiedniego wykopu.

Do niezaprzeczalnie ważnych wyników badań osady zaliczyć należy odsłonięcie dwóch odcinków drogi moszczonej drewnem. Niestety fragmentaryczność obu odkryć nie pozwala jeszcze na wnioskowania na temat sieci drożnej na tym terenie. Nie ma przesady w użyciu sformułowania „sieć drożna” — liczyć się tu bowiem musimy z faktem, że na północ od grodu prowadził szlak w kierunku Poznania, którego częścią jest most czyli stan. 2. Nie wykluczone, że odcinek drogi odkryty w 1999 roku jest również jego częścią. Natomiast odcinek drogi odsłoniętej w NE części osady, może być z kolei fragmentem drogi służącej komunikacji wewnątrz osady. Na ostateczne rozwiązanie problemu należy poczekać zakończenia badań tego interesującego problemu.

Badania osady przyniosły bardzo bogaty materiał masowy w postaci ceramiki naczyniowej, kości zwierzęcych i tzw. zabytków wydzielonych. Znaleziono tu m.in. żelazny półkosek, fragmenty grzebieni, szydła, gliniane przęśliki, zdobione okładziny rogowe, liczne przedmioty żelazne.

Dodać należy jeszcze o interesujących wynikach wstępnych badań paleobotanicznych. W najstarszych warstwach osadniczych natknęliśmy się bowiem na depozyt szczątków w postaci kilkunastu tysięcy okazów głównie prosa, w mniejszej ilości reprezentowana jest pszenica, żyto i jęczmień. Znalezisko szczątków tkaniny wśród materiału paleobotanicznego, pozwala przypuszczać, że część ziaren przechowywano w workach.

Podstawy do ustalenia chronologii osady poprzedzającej funkcjonowanie cmentarza dostarcza przede wszystkim bogaty zbiór ceramiki naczyniowej pozyskanej zarówno z warstw kulturowych, jak i wyróżnionych obiektów. W oparciu o jego wstępną analizę w chwili obecnej można stwierdzić 2 fazy jej funkcjonowania. Pierwszą z nich, będącą jednocześnie początkiem osadnictwa w tym miejscu, datować można na VII–IX stulecie, co doskonale konweniuje z początkiem osadnictwa na terenie przyszłego grodu. Drugą fazę funkcjonowania osady odnieść można do tzw. fazy D okresu wczesnośredniowiecznego w Wielkopolsce, czyli na wiek X i 1. połowę XI stulecia. Wtedy to badana osada uzyskałaby status osady przygrodowej, powiązanej silnymi więzami ekonomicznymi z nabierającym szybko na znaczeniu grodem. Kres funkcjonowania tej osady najprawdopodobniej wiąże się z najazdem Brzetysława na Wielkopolskę, świadczy o tym znaczne nasycenie obiektów i warstw osadniczych spalenizną.

Badania wykopaliskowe wznowione na stanowisku 4 przyniosły nadspodziewanie interesujące wyniki nie tylko w postaci bogatego zestawu zabytków dobitnie potwierdzających niebagatelną rolę grodu gieckiego w czasach monarchii piastowskiej (stilus), lecz również a może przede wszystkim wzbogacają nasza wiedzę na temat okoliczności jego powstania oraz bezpośredniego zaplecza istniejącej już warowni. Analizy antropologiczne pozwolą nam lepiej poznać wczesnośredniowiecznych mieszkańców grodu gieckiego. Obraz ten uzupełniają badania paleobotaniczne, które zamierzamy kontynuować w większym zakresie.