Elżbieta Indycka

40 lat Rezerwatu Archeologicznego Gród Piastowski w Gieczu

Znaczenie grodu w Gieczu

Gród w Gieczu, obok Poznania, Gniezna i Ostrowa Lednickiego to jeden z najważniejszych i najbardziej interesujących zabytków wczesnośredniowiecznych Wielkopolski. Niewiele jest małych, cały czas funkcjonujących wiosek, mogących poszczycić się odległą, doskonale poświadczoną przez kroniki, metryką. Nieduża, znajdująca się na północnych rubieżach powiatu, wioska Giecz imponuje nie tylko, co najmniej tysiącleciem zadokumentowanego istnienia, lecz również, a może przede wszystkim, wielkim znaczeniem, jakie miał w procesie tworzenia się państwa polskiego, wzniesiony tam olbrzymi warowny gród. Zbudowano go w 1. połowie wieku X. Dostępu do grodu broniły potężne, drewniano-ziemne fortyfikacje, których pozostałości dziś jeszcze wznoszą się na wysokość ok. 9 m. Gród w Gieczu, książęca rezydencja, a później także siedziba kasztelanii, był ważnym ośrodkiem admini­stracyjno-ekonomiczno-sądowniczym. Niebagatelna rolę odgrywał w administracji kościelnej, bowiem kościół św. Jana Chrzciciela był siedzibą pierwszego zastępcy biskupa poznańskiego. Gród w Gieczu dysponował niemałym potencjałem militarnym (300 pancernych i 2000 tarczowników wg Galla Anonima). Był wreszcie ważnym ośrodkiem kulturalnym.

Widocznym śladem dawnej świetności Giecza jest znajdująca się na zachodnim skraju wsi pozostałość po grodzie, w postaci nienaturalnego wyniesienia zwanego Grodziszczkiem, a także stojący w centrum wioski piękny w swojej prostocie kamienny kościół św. Mikołaja z końca XII w. Początkowo, wielokrotnie wymieniana w źródłach pisanych, nazwa Giecz odnosiła się do powstałego w początkach X wieku grodu (obecnie Grodziszczko). W XIV wieku, nazwę grodu przeniesiono na znajdującą się po drugiej stronie rzeki Moskawy osadę targową. Pozostałością dawnego rozdzielenia grodu gieckiego od osady przy grodzie są dziś dwie odrębne parafie — św. Jana Chrzciciela i św. Mikołaja, chociaż oba kościoły stoją zaledwie o paręset metrów od siebie.

Badania archeologiczne (1949–1966)

Duże znaczenie Giecza we wczesnośredniowiecznej Polsce zadecydowało o wytypowaniu grodu do gruntownych badań, mających na celu wyjaśnienie okoliczności jego powstania, etapów rozwoju i przyczyn upadku. Szeroko zakrojone studia interdyscyplinarne podjęto na zlecenie Ministerstwa Kultury i Sztuki w ramach tzw. akcji „Millenium” {z okazji Tysiąclecia Państwa) od roku 1949. Prace wykopaliskowe, którymi kierował docent Bogdan Kostrzewski, trwały z przerwami do roku 1966, Potwierdziły one niebagatelną rolę grodu w Gieczu w monarchii piastowskiej. W tym czasie odsłonięto fundamenty palatium — reprezentacyjnej budowli sakralno-pałacowej a także fragment muru świątyni, starszej od obecnie stojącego na grodzisku drewnianego kościoła św. Jana Chrzciciela. Zbadano również most łączący niegdyś gród z istniejącą na terenie dzisiejszej wioski Giecz osadą targową, w centrum, której wznosił się zachowany do dziś romański kościół św. Mikołaja. Także we wnętrzu tego kościoła odsłonięto fundamenty jeszcze starszej świątyni. Ponadto przeprowadzono wiele innych prac wykopaliskowych zarówno na grodzisku, jak też w najbliższym jego sąsiedztwie.

Powstanie Rezerwatu

Ranga powyższych odkryć skłoniła Ministerstwo Kultury i Sztuki do szczególnego po­trak­towania obiektu. Dzięki wysiłkowi wielu ludzi na terenie grodziska powstał Rezerwat Archeologiczny oraz Muzeum spełniające dziś ważną rolę w zakresie ochrony dziedzictwa narodowego. Muzeum prowadzi badania naukowe nad materialnymi świadectwami działalności człowieka i jego otoczenia, których rezultaty są prezentowane społeczeństwu.

Ekspozycja muzeum

Wspomnieć w tym miejscu należy, iż przedsięwzięcie to wymagało niemałych kosztów finansowych, a także wielu prac te­renowych. Ekshumowano wiele po­chów­ków z cmentarza założonego w dru­giej połowie XIX wieku w południowej części grodziska, zbudowano pawilon mu­zealny, zrekonstruowano fragment zniwe­lowanego wału obronnego, rozebrano kil­ka budynków. Na zewnątrz grodziska urzą­dzono plac rekreacyjno-sportowy. W tym samym okresie doprowadzono do kon­ser­wacji romańskiego kościoła św. Mikołaja w Gieczu. Ogromne zaangażowanie Bogdana Kos­trzew­skiego sprawiło, że dokonano tego w stosunkowo krótkim czasie, prowadząc jednocześnie badania wykopaliskowe. Uroczyste otwarcie rezerwatu i muzeum odbyło się w lipcu 1963 roku. Wtedy też Giecka Stacja Archeologiczna została przejęta przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. Kierow­nikiem placówki został jej założyciel Bogdan Kostrzewski, a po jego śmierci (w 1971 roku) funkcję tę sprawowali kolejno: Michalina Kwiczala-Sojecka, Mateusz Łastowiecki oraz Heliodor Walkowski.

Działalność Klubu „Piast”

Prace porządkowe na terenie Rezerwatu

Okres od powstania Rezerwatu do roku 1985 to czas intensywnej działalności instytucji tu istniejących, a mianowicie Muzeum i Klubu „Piast”. Zorganizowano wówczas wiele imprez plenerowych związanych tematycznie z Gieczem lub regionem gieckim. Tę formę działalności rozpoczęto inscenizacją dramatu historycznego L. Eustachiewicza i W. Zegalskiego „Kołodziej-czas”. Inscenizacja ta zdobyła I miejsce w skali kraju w konkursie Ministerstwa Kultury i Sztuki na widowiska plenerowe. Młodzież z Technikum Rolniczego ze Środy wystawiła „Sejmiki Średzkie”, a uczniowie z IX LO w Poznaniu widowisko historyczne. Przy udziale zespołu amatorskiego, działającego przy Klubie „Piast” wysta­wiono dramat historyczny „Przędziwo Jolandy” J. Dobraczyńskiego. Zespół ten przygotował i wystawił także inne widowiska historyczno-folklorystyczne.

Dużą popularnością cieszyły się koncerty na wol­nym powietrzu w wykonaniu zespołów chóralnych i folklorystycznych z Wielkopolski, np. chóru „Ar­ion” z Poznania, czy uczniów z Państwowej Szkoły Muzycznej im. St. Moniuszki ze Zbąszynia. Stała formą działalności były coroczne konkursy i „Turnieje Historii”, tematycznie związane z historią Polski, a szczególnie z historią kasztelanii gieckiej. Brali w nich udział uczniowie pobliskich szkół. Odbyło się również wiele pogadanek, odczytów i seansów filmowych o tematyce historycznej i ar­cheologicznej. W sezonie letnim grodzisko było pun­ktem docelowym wielu rajdów i złazów tu­ry­stów pieszych i zmotoryzowanych. Przez wiele lat ważne miejsce w kalendarzu imprez kulturalnych miały „Dni Kasztelanii Gieckiej”. Działający przy Mu­zeum Klub „Piast” był centrum życia kultu­ral­no-towarzyskiego młodzieży. Odbywały się tu m.in. „Wieczornice przy kominku”, w czasie, któ­rych Stefan Sojecki wygłaszał gawędy historyczne i recytował poezje. To tylko niektóre formy dzia­łalności Muzeum. Uczestniczyli w nich nie tylko turyści, ale przede wszystkim mieszkańcy gminy, który mięli niemały udział w powstaniu i dzia­łalności rezerwatu.

Zmiany w Muzeum i nowe badania archeologiczne

Kolejny etap działalności Muzeum rozpoczął się w 1985 roku, kiedy placówka ta znalazła się w ramach struktur organizacyjnych Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Kierownictwo Rezerwatu do końca roku 2000 spoczywało w rękach mgr. Edwina Dzięciołowskiego. Obecnie funkcję tę spra­wuje mgr Teresa Krysztofiak.

Prace porządkowe na terenie Rezerwatu

Od początku położono nacisk na estetykę Re­zer­watu. Przeprowadzono szereg koniecznych prac porząd­kowych na terenie grodziska — zadbano o roślinność, zainstalowano oświetlenie i stylowe bramy. Dzięki temu podniesiono walory estetyczne i ekspozycyjne fun­da­mentów palatium — wizytówki grodziska — tak często podziwiane przez gości. Poprawie uległy też warunki pracy — po przepro­wadzeniu niewielkiego remontu wy­gospodarowano miejsce na pracownię naukową, bib­liotekę oraz pokój socjalny. Wiele wysiłku włożono w uporządkowanie i stworzenie lepszych warunków do przechowywania wydobytego w toku wieloletnich badań materiału zabytkowego. Skatalogowano również obfity zbiór rozproszonych materiałów archiwalnych i doku­men­tacji naukowej. Mimo wcześniejszych, bardzo inten­sywnych badań archeologicznych, przeszłość grodziska, oraz jego najbliższe otoczenie kryją nadal wiele tajemnic. Dlatego też głównym celem działalności Muzeum jest obecnie wyjaśnienie pojawiających się wciąż problemów badawczych a wśród nich najistotniejsze — kiedy do­kładnie powstał gród w Gieczu i jakie były etapy jego roz­woju przestrzennego. Wznowione w roku 1990 dłu­giej przerwie badania archeologiczne pozwoliły wyjaśnić kilka zagadek, postawiły jednocześnie nowe pytania Systematycznie prowadzone od roku 1993 prace wykopaliskowe, dostarczyły wielu interesujących i niekiedy rewelacyjnych informacji, przedsta­wia­jących gród w Gieczu i jego zaplecze w nowym świetle. W tym okresie prowadziliśmy prace wyko­paliskowe na moście łączącym gród z osadą targową, która znajdowała się na terenie obecnej wsi Giecz; kilka sezonów trwały prace przy kościele św. Mikołaja, znajdującego się w centrum osady targowej. Również niezwykle interesująco przedstawiają się wyniki badań prowadzonych na stanowisku znajdującym się po północnej stronie grodziska, obejmującym wczesnośredniowieczne cmentarzysko i osadę przygrodową. W badaniach tych, prowadzonych od roku 1999 przy współpracy z Fundacją „Slavia” uczestniczą również studenci ze Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii.

I wreszcie badania na grodzisku tj. przy jego umocnieniach, a także najbardziej ostatnio znane — wykopaliska przy kościele św. Jana Chrzciciela. Ponowne podjęcie prac na grodzisku jest zasługą wybitnego znawcy wczesnego średniowiecza prof. Zofii Kurnatowskiej, która również sprawuje naukową opiekę nad badaniami. Owocnie układa się współpraca z historykami sztuki średniowiecznej z Uniwersytetu Jagiellońskiego z Krakowa a także specjalistami innych dziedzin.

Działalność kulturalno — oświatowa

Także i teraz prowadzimy szeroko rozumianą działalność popularyzującą nowe odkrycia, głównie wśród młodzieży. Uczniowie chętnie przybywają do muzeum, by „na żywo” zapoznać się z metodami prac wykopaliskowych i ich wynikami. Coraz większą popularnością cieszy się realizowany od niedawna program edukacyjny pt. „Życie codzienne w osadzie średniowiecznej”. Podczas takiej „lek­cji” uczniowie pracują np. przy uprawie poletka czy budowie domostwa. Taki sposób przedsta­wia­nia historii budzi wiele więcej emocji i zainteresowania, niż samo tylko zwiedzanie muzeum.

Giecz — Teatr Prawdziwy z Bielawy
w spektaklu „Ostatni marsz”

W ostatnich latach nastąpiło ponowne ożywienie współpracy z Domem Kultury w Dominowie zwłaszcza w organizacji Dni Kasztelanii Gieckiej.

Nawiązaliśmy też współpracę z Teatrem Polskim w Poznaniu. Zespół Teatru często odwiedza Giecz — miej­sce pochówku Stanisława Hebanowskiego archi­tek­ta budynku Teatru Polskiego, a także jego wnuka też Sta­nisława Hebanowskiego reżysera, kierownika lite­rac­kiego i artystycznego, krytyka i tłumacza. W roku 1998 współpraca ta zaowocowała plenerowym przedsta­wie­niem „Ballad i roman­sów” Adama Mickiewicza. Spek­takl wystawiony wieczorem, na tle oświetlonego kościoła św. Mikołaja w Gieczu, dostarczył licznie zebranym wi­dzom niemałych wzruszeń. Kolejną magiczną noc prze­żyliśmy w 1999 roku. Teatr Polski wystawił, bowiem, tłumaczony przez St. Hebanowskiego dramat Sofoklesa „Antygona”, w reżyserii Waldemara Matuszewskiego. Naturalną scenerią przedstawienia były funda­menty pala­tium na grodzisku. Oszczędna, lecz wyrafinowana sce­nografia, wspaniałe kostiumy i światło licznych pochodni potęgowały niezwykły nastrój owego ciepłego, wrześ­niowego wieczoru. Wystawienie tej bogatej w treści sztu­ki, było niewątpliwie znaczącym wydarzeniem w ży­ciu kulturalnym gminy.

Rezerwat Archeologiczny w Gieczu, miejsce o niezwykłym uroku, był również naturalną scenerią wielu innych imprez o niezwykle widowiskowym charakterze, za każdym razem wzbudzając niekłamany zachwyt gości. Wspomnieć w tym miejscu można m.in. inscenizację najazdu Brzetysława na gród giecki w wykonaniu Dru­żyny Wojów Słowiańskich „Jantar”, spektakl Teatru Praw­dziwego z Bielawy „Ostatni Marsz”, a także „Po­wi­tanie Wiosny” prowadzone przez Zespół Ludowy „Sie­kie­racy”. Tu odbyły się również, mile przyjęte Po­wia­towe Prezentacje Kulturalne. Młodzież szkolna naszego po­wiatu doskonale bawi się, zdobywając przy tym wie­dzę o przeszłości w trakcie Rajdów Turystycznych orga­nizowanych przez Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Giec­kiej.

Wystawa „Giecz w monarchii piastowskiej”

Z początkiem 2000 roku podjęto intensywne przygotowania do zmiany stałej wystawy w Muzeum. Nową ekspozycję, pt. „Giecz w monarchii piastowskiej”, przygotowaliśmy z okazji mile­nijnych obchodów roku 2000.

Zdemontowaną ekspozycję, autorstwa obecnej wicedyrektor Muzeum Archeologicznego w Poz­naniu, Pani Elizy Naumowicz-Śmigielskiej, zrealizowano jeszcze w roku 1984. Przedstawiała ona dzieje grodu i kasztelanii gieckiej, odtworzone w oparciu o wyniki prac wykopaliskowych pro­wa­dzonych wcześniej przez doc. Bogdana Kostrzewskiego.

Giecz — konkurencje w czasie
Rajdu po Ziemi Gieckiej

28 maja br., po dwóch miesiącach prac, w Mu­zeum otwarto nową wystawę. Dzięki wspom­nianym wy­żej badaniom możliwe było uzupełnienie informacji na temat historii grodu i jego zaplecza.

W holu przedstawiamy wycinek z pradziejów Zie­mi Gieckiej, czyli z czasów znacznie wyprze­dzających powstanie znanego w całej Polsce grodu. Zapre­zen­towane tu zabytki (oraz rekonstrukcja grobu) pochodzą z cmentarzyska ciałopalnego ludności tzw. kultury wschod­niopomorskiej, która przy­była na te tereny około połowy I tysiąclecia p.n.e.

W zasadniczej części wystawowej przed­sta­wiamy historię grodu od chwili jego wzniesienia, tj. od poł. X do XIV stulecia. Okres ten podzieliliśmy na dwa etapy: 1. gród książęcy (do roku 1038, czyli do najazdu Brzetysława), 2. gród kasztelański (od poł. XI do XIV wie­ku). Zamierzeniem naszym było takie zilustrowanie przeszłości grodu, by podkreślić jego wielkie znaczenie polityczne, potęgę militarną i świetność rezydencji wład­ców. W przeszłości rangę potężnego grodu w Gieczu podkreślały m.in. budowle kamienne, charakteryzujące się interesującymi rozwiązaniami archi­tek­to­nicz­nymi, zaczer­pnię­tymi z Europy Zachodniej i Południowej (pala­tium, grodowy kościół św. Jana Chrzciciela, kościół św. Mikołaja na osadzie targowej). Zabytki eksponowane w gablotach związane są z różnymi dziedzinami życia ludności zamieszkującej gród i jego okolice: np. rolnictwem, rybołówstwem, sztuką wo­jen­ną. W tych drobnych przedmiotach ukryte są bowiem prze­jawy codziennego życia, powtarzających się czynności i obrzędów. Wśród dużej ilości zabytków odkrytych w toku badań wykopaliskowych nalazły się również przedmioty rzadkie na naszych ziemiach, o dużych walorach artystycznych, świadczących o kontaktach gieczan z kulturą europejską. Zaliczamy do nich m.in. rylce do pisania na powoskowanych tabliczkach, fragmenty najstarszych, znalezionych na ziemiach polskich, dzwonów, a także zbiór monet znalezionych w kościele św. Mikołaja.

Wystawie towarzyszył folder-przewodnik po wystawie oraz plakat, wydane dzięki pomocy finansowej firm z Poznania i Wodzisławia.