Melania Klichowska

Szczątki roślinne z Giecza
z badań wykopaliskowych w roku 1951

Życie i kulturę naszych przodków możemy dokładniej poznać i zrozumieć nie tylko na tle licznych znalezisk archeologicznych, ale również na tle otaczającej go roślinności, która przetrwała do naszych czasów w postaci szczątków, ukrytych w warstwach ziemi.

Różnorodny i obfity materiał botaniczny z Giecza, zebrany w trakcie badań archeologicznych w r. 1951, został znaleziony na dwu stanowiskach. Stanowisko 1 — obejmuje teren w obrębie wałów grodu. Próbki pochodzą z aru 276, warstwa II (działka C i D) i IIa (działka D). Stanowisko 2 obejmuje 3 wkopy dokonane w poprzek drogi wczesnośredniowiecznej, założonej na przełomie XI. i XII. wieku, używanej do XIV. wieku. Droga ta łączyła gród, względnie przylegające doń z północnego zachodu podgrodzie z osadą Giecz i przebiegała przez bagniste łąki i przez koryto strugi Moskawy, nad którą zapewne wzniesiony był most. Próbki z wykopu 1. i 3. pochodzą z warstwy II i IIa, natomiast z wykopu 2. z warstwy II i V. Chronologię warstw obu stanowisk określono na schyłek wieku XI–XIII włącznie.

Ogółem w stosunkowo niedużej ilości próbek (25) stwierdziłam metodą makroskopową 53 gatunki roślin, które wystąpiły przeważnie pod postacią nasion i owoców o formie storfiałej, zwęglonej bądź skamieniałej. Znalazłam więc wiele różnych roślin, z których jedne były uprawiane lub zbierane z dostępnych miejsc przez człowieka i służyły mu do konsumpcji, lub do innych celów w życiu codziennym, jak np. dostarczały cennego włókna roślinnego, oleju, barwików, leków, trucizn, służyły za paszę dla zwierząt domowych itp. Wystąpiły też znaczne ilości (w porównaniu z innymi wykopaliskami) roślin wodnych, szczególnie na stanowisku 2, gdzie mogły przetrwać do naszych czasów dzięki wilgotności podłoża.

Oznaczone szczątki roślinne z Giecza zaliczyłam do 8 grup: 1) zboża, 2) warzywa, 3) rośliny dostarczające włókna, 4) rośliny oleiste, 5) drzewa i krzewy dostarczające owoców jadalnych, 6) rośliny wodne, 7) chwasty, 8) rośliny nieuwzględnione w poprzednich grupach. Pierwsze trzy grupy stanowią rośliny uprawne. Wśród nich najliczniej wystąpiły zboża. Stwierdziłam obecność ziarn pszenicy, żyta, jęczmienia i prosa. Brak natomiast owsa. Ziarna zbóż wystąpiły przeważnie w stanie zwęglonym (o różnej fazie zwęglenia) z wyjątkiem kilkunastu ziarn prosa. W poszczególnych próbkach gatunki zbóż były razem zmieszane np. pszenica z żytem, jęczmieniem i prosem, lub bez prosa; proso z żytem; żyto z pszenicą — występowało najczęściej, niekiedy z domieszką jęczmienia. Być może, że mamy tutaj do czynienia z pierwotnym zwyczajem wysiewania wszystkich gatunków zbóż razem.

Ilościowo najwięcej było ziarn pszenicy i to przeważnie pszenicy drobnoziar­nistej — Triticum compactum Host. Znajdowało się wśród niej również wiele ziarn, których cech gatunkowych nie udało mi się uchwycić z powodu silnego stopnia zwęglenia, bądź uszkodzenia ziarna. Pszenica drobnoziarnista jest prastarym zbożem. W Polsce uprawiano ją już w neolicie (Ojców, Książnice Wk.). Z wykopalisk wczesnośredniowiecznych na terenie Polski (podano tylko na podstawie materiałów analizowanych w Pracowni Paleobotanicznej Kierownictwa Badań nad pocz. Państwa Polskiego w Poznaniu) znamy ją z: Bonikowa, Cieszyna, Tumu pod Łęczycą, Szczecina-Zamku, Wawelu i Wrocławia.

Żyto zwyczajne — Secale cereale L. wystąpiło również w pokaźnej ilości ziarn. Było go jednak o połowę mniej niż pszenicy. Na podstawie dotychczasowych danych z wykopalisk archeologicznych, żyto musimy uważać za jeden z najmłodszych gatunków uprawnych zbóż. Najwcześniejsze znalezisko żyta w Europie pochodzi z epoki brązu. Z wykopalisk wczesnośrednio­wiecznych na terenie Polski żyto znamy z: Bonikowa, Cieszyna, Gdańska, Kamienicy nad Wisłą, Nowej Huty, Opola, Poznania (ul. Wieżowa), Tumu pod Łęczycą, Szczecina-Zamku, Wawelu, Wrocławia i Wyciąża pod Krakowem.

Ziarna jęczmienia — Hordeum sp. zachowały się stosunkowo w dużej ilości w porównaniu z innymi wykopaliskami wczesnośredniowiecznymi. Kilkanaście ziarn zaliczono do jęczmienia wielorzędowego — Hordeum polystichum Doell. Ję­czmień razem z pszenicą należą do najstarszych zbóż. Ongiś przewyższał pszenicę znaczeniem w kulcie i gospodarstwie i był prawdopodobnie głównym pożywieniem pierwotnego człowieka. Znany jest z najstarszych znalezisk Egiptu i Europy (z czasu na przejściu z paleolitu do neolitu). W Polsce jęczmień znany był już w neolicie. W wykopaliskach wczesnośredniowiecznych na terenie Polski zanotowano go: w Biskupinie, Bonikowie, Gdańsku, Nowej Hucie, Szczecinie-Zamku, Ślęzy (Sobótka), Tumie pod Łęczycą i na Wawelu. Podobnie prastarą rośliną uprawną z Azji jest proso zwyczajne — Panicum miliaceum L. Obok jęczmienia było ono ulubioną potrawą. Do Europy przywędrowało już w epoce kamiennej i znajduje się we wszystkich okresach czasu w pokaźnej ilości znalezisk archeologicznych. W Gieczu wystąpiło w postaci ziarn zwęglonych, nie zbitych w grudki, oraz ziarn niezwęglonych z plewkami błyszczącymi o barwie żółtej i brunatnej. Z wykopalisk wczesnośredniowiecznych na terenie Polski znane jest z: Bonikowa, Cieszyna, Gdańska, Gniezna, Kamienicy nad Wisłą, Nowej Huty, Opola, Poznania (Ostrów Tumski), Szczecina-Zamku, Tumu pod Łęczycą, Wawelu, Warszawy (Wąski Dunaj), Wyciąża pod Krakowem i Wrocławia. W czasach późniejszych proso zostało wyparte z użycia, najpierw przez owies, a potem przez ryż, kukurydzę i ziemniaki.

Warzywa wystąpiły w postaci nasion grochu, bobu i ogórków. Najwięcej było nasion bobu przypominających bób celtycki — Vicia Faba L. var. minor celtica nana Heer. Odmiana ta jest już dziś nieuprawiana. W Europie bób znany był już w neolicie. Z wykopalisk wczesnośredniowiecznych na terenie Polski pochodzi z: Biskupina, Bonikowa, Gdańska, Kamienicy nad Wisłą, Opola, Poznania (Wieżowa, Ostrów Tumski), Szczecina-Zamku, Tumu pod Łęczycą i Wrocławia.

Grochu zwyczajnego — Pisum sativum L. było o połowę mniej niż bobu. W Europie pojawił się w osadach palowych podalpejskich i neolitycznych, oraz w osadach szwajcarskich z epoki brązowej. W wykopaliskach wczesnośredniowiecznych na terenie Polski występuje w postaci drobnych ziarn w: Bonikowie, Gnieźnie, Kamienicy nad Wisłą, Poznaniu (Wieżowa), Ślęzy, Tumie pod Łęczycą i na Wawelu.

W najmniejszej ilości nasion zachowały się ogórki — Cucumis sativus L., które należą do roślin znanych już od wielu wieków. Około 2000–1700 lat przed naszą erą, ogórki hodowano w starożytnym Egipcie i Rzymie. W wykopaliskach wczesnośredniowiecznych na terenie Polski znamy je z: Gdańska, Gniezna, Poznania (Ostrów Tumski), Tumu pod Łęczycą, Warszawy (Wąski Dunaj), Wrocławia i Opola.

Z roślin dostarczających włókna wystąpił len włóknisty i konopie siewne. Len należy do najstarszych roślin użytkowych, a w uprawie znany jest sprzed 5000 lat w Egipcie i Mezopotamii. W Europie znany jest z wykopalisk neolitycznych. W próbkach dostarczonych z Giecza stwierdzono dużą ilość słomy lnianej, nasion i szczątków torebek lnu włóknistego — Linum usitatissimum typicum, forma microsperma. Z wykopalisk wczesno­średniowiecznych na terenie Polski pochodzi z: Gdańska, Opola, Szczecina-Zamku i Tumu pod Łęczycą.

Konopie siewne — Cannabis sativa L. zachowały się w postaci licznych owocków. W Europie konopie pojawiły się późno. Z wykopalisk wczesnośredniowiecznych na terenie Polski znane są z: Gdańska, Gniezna, Opola, Tumu pod Łęczycą i Wrocławia.

Z roślin oleistych stwierdziłam jedynie obecność kilkunastu pestek derenia świdwy — Cornus sanguinea L., które mogły być zbierane i użytkowane ze względu na znaczną zawartość tłustego oleju w nasionach.

Drzewa dostarczające owoców jadalnych są reprezentowane przez kilkanaście dobrze zachowanych, oraz zniekształconych pestek śliwy domowej (węgierki) — Prunus domestica L.; śliwy lubaszki — Prunus insiticia L.; gruszy — Pirus communis L.; wiśni — Prunus cerasus L.; czereśni — Prunus avium L.; oraz fragmenty pestek śliw. Owoce tych drzew znane były nie tylko Gieczanom, znajduje się je w postaci pestek również w całym szeregu innych wykopalisk wczesnośredniowiecznych: w Bonikowie (tylko czereśnie), Cieszynie (tylko lubaszka), Gdańsku, Gnieźnie, Opolu, Poznaniu, Szczecinie-Zamku, Tumie pod Łęczycą — (tylko wiśnie i czereśnie), Warszawie (ul. Wąski Dunaj) i we Wrocławiu. Najwcześniejsze znaleziska owoców pestkowych z naszego kraju (z Opola i Poznania) pochodzą z X wieku.

Z krzewów dostarczających owoców jadalnych wystąpiły: malina właściwa — Rubus ideaus L. (znana z Cieszyna, Gdańska i Opola); jeżyna sinojagodowa (popielica) — Rubus caesius L. (znana z Gdańska); bez czarny — Sambucus nigra L. (znany z Bonikowa, Gdańska, Opola, Ślęży i Tumu pod Łęczycą); leszczyna Corylus avellana L. w postaci orzechów laskowych (znana z: Biskupina, Cieszyna, Gdańska, Gniezna, Opola, Poznania, (Ostrów Tumski), Tumu pod Łęczycą, Szczecina-Zamku i Wrocławia); oraz tarnina Prunus spinosa L. (znana z Cieszyna, Gdańska, Gniezna, Opola, Poznania (Ostrów Tumski) i Wrocławia. Owoce te pochodzą ze zbieractwa.

Próbki z Giecza są najbogatszym znaleziskiem z dotychczasowych materiałów roślinnych w odniesieniu do roślin wodnych. Rośliny te są bowiem reprezentowane przez 1012 nasion wzgl. owoców i zajmują trzecie miejsce z kolei pod względem ilości po pszenicy i życie. Tak obfitemu znalezisku sprzyjać mógł charakter stanowiska 2, z którego między innymi pochodzą. Najobficiej wystąpił grążel żółty — Nuphar luteum (L) Sibth. et Sm. Jego kłącze zawiera skrobię i substancję garbnikowe i być może, że właśnie z tych powodów roślina ta była zbierana. Znaleziono również roślinę o właściwościach trujących zwaną szalejem jadowitym — Cicuta virosa L. (rzadko występującą w wykopaliskach wczesnośredniowiecznych). Dalej stwierdziłam kosaciec żółty — Irys pseudoacorus L., z którego kłączy można otrzymać barwik żółty (znany z: Gdańska, Opola, Tumu pod Łęczycą, Wrocławia); rogatek sztywny — Ceratophyllum demersum L., rdestnicę wydłużoną — Potamogeton praelongus Wulf., jeżogłówkę gałęzistą — Sparganium ramosum Hudys. (3 ostatnie rośliny znaleziono jedynie w Gieczu); sitowie jeziorne — Scirpus lacustris L. (Gdańsk) i turzycę błotną — Carex acutiformis Ehrhr. (Gdańsk).

Chwasty wystąpiły w stosunkowo, małych ilościach — pojedynczo w próbkach. Stwierdziłam obecność: komosy białej — Chenopodium album L. (Bonikowo, Gdańsk, Gniezno, Opole, Poznań, Tum pod Łęczycą, Szczecin-Zamek i Wrocław); komosy wielkolistnej — Chenopodium hybridum L. (Gdańsk, Opole, Wrocław); kąkolu — Agrostemma githago L. (Gdańsk, Gniezno, Opole i Tum pod Łęczycą); bodziszka porościnanego — Geranium dissectum L. (tylko Giecz); poziewnika dwudzielnego — Galeopsis bifida Boenn (Gdańsk) ; rdestu ptasiego — Polygonum aviculare L. (Bonikowo, Gdańsk, Nowa Huta i Wrocław); rdestu szerokolistnego — Polygonum lapathifolium L. (Bonikowo, Gdańsk, Gniezno, Nowa Huta, Opole, Poznań (Ostrów Tumski), Szczecin-Zamek, Tum pod Łęczycą i Wrocław); rdestu powojowego — Polygonum convolvulus L. (Bonikowo; Gdańsk, Opole, Szczecin-Zamek, Tum pod Łęczycą, Wawel i Wrocław); włośnicy sinej — Setaria glauca (L.) P.B. (Cieszyn, Gdańsk, Gniezno, Opole, Szczecin-Zamek, Tum pod Łęczycą, Wawel, Warszawa (Wąski Dunaj) i Wrocław); włośnicy zielonej — Setaria viridis (L.) P.B. (Gdańsk, Opole i Wrocław); bielunia kędzierzawego — Datura stramonium L. i rzepienia — Xanthium sp. (dwie ostatnie rośliny znane tylko z Giecza).

Wreszcie z ostatniej grupy tj. z roślin nieuwzględnionych w poprzednich grupach wyróżniłam:

1. rośliny występujące w lasach: grab — Carpinus betulus L. (owocki — tylko Giecz); rzepik pospolity — Agrimonia eupatoria L. (Gniezno i Giecz).
2. rośliny występujące w zaroślach: łopian większy Arctium lapp L. (tylko Giecz).
3. rośliny występujące na łąkach: prawoślaz lekarski — Althaea cinalis L. (tylko Giecz); turzyca — Carex sp.; jaskier ostry — Ranunculus acer L. (Gdańsk); szałwia lekarska — Salvia officinalis L. (tylko Giecz); koniczyna łąkowa — Trifolium pratense L. (tylko Giecz).

Widzimy więc, że znalezione rośliny uzupełniają obraz życia Giecza. Zboża występujące tak licznie i w wielu gatunkach, świadczą o rozwiniętym rolnictwie. Potwierdzają to także znalezione narzędzia rolnicze, wśród których przeważają sierpy. Ziarna zbóż są stosunkowo mało zanieczyszczone chwastami. Na rozległym podgrodziu obok rolnictwa również ogrodnictwo (warzywa) i sadownictwo (drzewa owocowe) stało zapewne już dosyć wysoko. Gieczanie zajmują się oprócz tego uprawą roślin włókienniczych, tj. lnu i konopi. Natomiast inne rośliny, jak np. zawierające wartościowy składnik: tłuszcz (olej) oraz owoce leśne i tp., były celowo zbierane dla potrzeb życia codziennego. Znalezione kości zwierzęce wskazują na hodowlę zwierząt domowych.

Pewne światło na otoczenie grodu rzucają rośliny występujące w lasach, zaroślach, na bagnach oraz chwasty. Uzupełni je z pewnością analiza drewna i inne badania.

W bogatym materiale z Giecza, dostarczonym przez bardzo szczupłą ilość próbek, wystąpiło także kilka gatunków roślin nieznanych dotąd z innych wykopalisk wczesno­średniowiecznych z terenów Polski, jak np. grążel żółty, rogatek sztywny, jeżogłówka gałęzista, rzepik pospolity, rdestnica wydłużona i inne.