Bogdan Kostrzewski

Giecz

Poza pracami wykopaliskowymi podjęto na zlecenie Kierownictwa następujące pomocnicze prace naukowe: dokumentacja badanego obiektu na podstawie źródeł pisanych (mgr M. Pollakówna), opracowanie wczesnohistorycznych skarbów srebrnych z okolicy Giecza (mgr J. Ślaski), badania geologiczne, będące kontynuacją badań zeszłorocznych (dr A. Czekalska), wykonanie analiz surówki żelaznej z dymarek (inż. S. Scholtz) i zaprawy wapiennej z wału (prof. Dalbor) oraz zbadanie szczątków roślinnych (prof. Moldenhawer).

Punktem wyjściowym dla tegorocznych prac badawczych w Gieczu były następujące zagadnienia: stwierdzenie charakteru warstw kulturowych i ich współzależność przez uzyskanie profilu wzdłuż osi grodu, ustalenie zależności poszczególnych faz budowy wału obronnego oraz warstw osadniczych wnętrza, zbadanie konstrukcji kamiennej odkrytej w r. 1949, zbadanie elementów osadniczych położonych w sąsiedztwie grodziska, ustalenie ich stosunku do grodu.

Przyjmując, że konstrukcja kamienna, odkryta w r. 1949, interpretowana jako podstawa rotundy, ma w całości kształt mniej lub więcej kolisty, spodziewano się uchwycić dalszy jej bieg w którymś z następnych eksplorowanych arów w kierunku płd. Brak jednak podobnego skupiska kamieni na odpowiednich głębokościach sąsiednich arów, gdzie powinno się ono znajdować, gdyby powyższe założenie było słuszne, zdaje się przemawiać w dotychczasowym stanie badań przeciw takiej interpretacji tej konstrukcji.

Badania tegoroczne potwierdziły w znacznym stopniu zakłócenia części wnętrza grodziska przez wkopy grobowe cmentarza z XIX w. Konieczność bardzo precyzyjnego zdejmowania ziemi narzucały nieliczne i cienkie ścianki, dzielące poszczególne groby, będące zarazem jedynym dowodem istniejących tu niegdyś warstw kulturowych. Drobiazgowa obserwacja znalezisk rozrzuconych w kilku skupiskach na różnych głębokościach, a w szczególności in situ w warstwach lub obok warstw przepalonej polepy, pozwala przypuszczać, że mamy tu do czynienia z częścią produkcyjną grodu, nastawioną na produkcję surówki żelaznej, uzyskanej z rudy darniowej i wytapianej w dymarkach. Rozrzut zabytków tego rodzaju jest dosyć jednolity, zarówno bowiem polepa jak surówka żelazna i żużle koncentrują się głównie wzdłuż wewnętrznej podstawy wału, co znajduje swoje analogie w badaniach grodzisk słowiańskich na terenie Związku Radzieckiego, szczególnie zaś na Białorusi. Z tego by wynikało, że ośrodkami produkcyjnymi na przełomie XI i XII w. (tak bowiem należy datować wspomniane wyżej odkrycia na podstawie denarka biskupiego z drugiej połowy XI w.) są nie tylko osady służebne, ale również grody. W pewnych więc wypadkach także w obrębie grodów znajdowały się grupy wyspecjalizowanych rzemieślników — producentów, produkujących na potrzeby gradów sąsiednich. W świetle tych faktów nasuwa się inna możliwość interpretacji wspomnianych wyżej konstrukcji kamiennej. Jest bowiem rzeczą możliwą, że stanowiła ona rodzaj izolacji osadniczej części grodu.

Wał obronny zbadano w r. ub. tylko częściowo. Na podstawie pobieżnej analizy materiału ceramicznego i innych zabytków, znalezionych między resztkami konstrukcji drewnianych wału, można w przybliżeniu datować czas jego budowy na w. XII, a w każdym razie na okres po najeździe Brzetysława, o czym świadczy m. in. przewaga ułamków naczyń całkowicie obtaczanych w stosunku do ceramiki starszej (ok. 65 %). Zabytki te znalazły się niewątpliwie na złożu wtórnym z ziemią użytą do budowy wału. Kierownictwo prac wykopaliskowych w Gieczu przypuszcza, że wybrano w tym celu ziemię z wnętrza grodu, co zaobserwowano również w grodzie łęczyckim, naruszając tym samym warstwy kulturowe, szczególnie najmłodszą, powstałą bezpośrednio przed budową tej fazy wału. Z tego by wynikało, że wał wzniesiony z tego materiału musi być znacznie młodszy od jego treści kulturowej. Należy też wspomnieć, że ponad warstwą, odznaczającą się znaczną intensywnością zabarwienia, a zawierającą konstrukcje drewniane o układzie przekładkowym (rusztowym), znajduje się narzucona później pokrywa z piasku, wzniesiona po pożarze wału, o czym świadczą opalone bierwiona z górnych warstw konstrukcji. Jednym z elementów, określających górną granicę chronologiczną wału, jest ostroga żelazna z kolcem gwiaździstym, którą odkryto w warstewce humusowej na zewnętrznym zboczu wału. Podobne ostrogi, znane z badań prowadzonych w Santoku, w Piekarach k/Krakowa i w Łęczycy, są datowane mniej więcej zgodnie na wiek XIV/XV. Ostroga ta oraz liczne bełty kusz, znajdowane w odkrytej części wnętrza grodu, świadczą o tym, że w tych granicach czasowych Giecz nie stracił jeszcze swych funkcji obronnych (kasztelania), co potwierdzają również źródła historyczne. Jest prawdopodobne, że ślady pożaru zaobserwowane w górnej partii wału, są rezultatem napadu krzyżackiego w r. 1331, nie jest to wprawdzie potwierdzone wyraźnie źródłami pisanymi, znając jednak szlak wypraw krzyżackich z tych czasów trudno nie oprzeć się tej sugestii, że Giecz mógł być w owej wyprawie pominięty. Niewątpliwie mamy tu do czynienia jedynie z najpoważniejszą fazą jego budowy, nawarstwioną na resztkach wału lub wałów starszych, co z pewnością potwierdzą dalsze badania.

Ostatnim etapem prac było stanowisko w Chłapowie, odkryte w czasie badań powierz­chniowych, położone w odległości ok. 200 m na płd. zach. od grodziska, przedzielone odeń podmokłymi łąkami, na niewielkim wzniesieniu, którego grzbiet posiada kierunek w przybliżeniu płn.-płd. Badania sondażowe odkryły tu ślad osadnictwa z młodszej epoki kamiennej, z V okresu epoki brązowej, z okresu halsztackiego, z okresu środk. i późnolat. oraz z okresu wczesnohistorycznego. Rów kontrolny szer. 1 m i długości 60 m wytyczony w poprzek grzbietu tego wzgórza w kierunku grodziska, wykazał istnienie trzech warstw kulturowych o dobrze zachowanej stratygrafii. Warstwę I stanowiła ziemia orna z zabytkami przemieszanymi oraz z wtrętami współczesnymi. W warstwie II wydzielono 2 podwarstwy, z których pierwsza sięga do poziomu drobnego bruku kamiennego i zawiera materiał ceramiczny całkowicie obtaczany, a druga znajduje się pod wspomnianym brukiem i zawiera ceramikę grubej roboty, starszą od najstarszej znanej dotąd z badań na terenie grodziska. Bezpośrednio pod nią przebiega cienka i jałowa warstewka torfu o miąższości od 7–12 cm, a poniżej III warstwa kulturowa, datowana na podstawie materiału zabytkowego na późny okres lateński. W tej warstwie znajduje się również bruk ułożony z kamieni, większych niż w warstwie wczesnohistorycznej. Osadnictwo wczesnohistoryczne koncentruje się tu niemal wyłącznie wzdłuż łuku, jaki zakreślają łąki, a częściowo na łąkach. W górnej partii odkryto jamy wczesnohistoryczne o nie ustalonym dotąd charakterze: u podstawy wzgórza na pograniczu pola uprawnego i łąki zaobserwowano na szerszej przestrzeni bruk kamienny; niektóre kamienie noszą ślady działania ognia, co również potwierdzają licznie tu spotykane węgielki drzewne. Bezpośrednio pod kamieniami natknięto się w kilku wypadkach na szczątki gałęzi, których być może użyto jako faszyny do utrwalenia podmokłego, grząskiego terenu. Określenie charakteru całej wspomnianej warstwy wczesnohistorycznej łącznie z jamami napotyka jeszcze w obecnym stanie badań na znaczne trudności. Można przyjąć, że jest to jedna z osad służebnych, które koncentrowały się w najbliższym promieniu grodu. Za taką interpretacją przemawiają także ślady osady przemysłowej, natrafionej na terenie wsi Borzejewo, gdzie w czasie badań powierzchniowych stwierdzono znaczną ilość surówki żelaznej, analogicznej do odkrytej w grodzisku. Zestawienie tych elementów z faktami stwierdzonymi na terenie grodziska stawia we właściwym świetle rolę, jaką spełniał gród giecki na przełomie XI i XII w.