Bogdan Kostrzewski

Giecz

Plan prac badawczych w Gieczu na r. 1951 przewidywał: prześledzenie elementów osadniczych na terenie dzisiejszej wsi, w najbliższym otoczeniu kościółka romańskiego (stan. 3); kontynuowanie badań nad zagadkową konstrukcją kamienną na terenie grodziska (stan. 1); zbadanie elementów związanych z produkcją żelażniczą na terenie grodziska; dalsze prace nad zbadaniem chronologii i konstrukcji wału.

Powyższy plan został zrealizowany niemal w całości, z wyjątkiem ostatniego punktu, a w niektórych częściach w trakcie badań nawet znacznie poszerzony. Konieczność rozszerzenia tego planu, szczególnie w zakresie problemu współzależności poszczególnych elementów osadniczych, narzuciły wstępne prace konserwatorskie, prowadzone w lipcu ub. r. z ramienia konserwatora wojewódzkiego nad zabezpieczeniem kościoła romańskiego w Gieczu przez inż. arch. A. Holasa. Zrezygnowano z projektowanego poprzednio kontynuowania rozkopywań wału grodziska.

Z zapoczątkowanych w 1950 r. wykopów wewnątrz grodziska prowadzono w r. ub. prace badawcze jedynie na arze 276, a nadto odkryto ćwiartkę aru 277. Prace te były utrudnione przez liczne zakłócenia terenu, spowodowane wkopami grobowymi cmentarza nowożytnego. Mimo to udało się wyodrębnić skupiska kamieni, których przeznaczenia nie da się jeszcze w tej chwili dokładnie sprecyzować. Na wszystkich tych skupiskach zaobserwowano ślady działalności ognia, w związku z czym można by przyjąć, że są to paleniska. Zakłócenia terenu oraz jednolita ciemna konsystencja ziemi na tym obszarze uniemożliwiły niestety uchwycenie jakichkolwiek śladów konstrukcji drewnianych, pozwalających na odtworzenie pierwotnego planu zabudowy tej części grodu. Przeciętna głębokość wykopu sięgała tutaj 150 cm.

Ponieważ nie uchwycono w r. 1950 przypuszczalnego dalszego biegu konstrukcji kamiennej, odkrytej w r. 1949 na arze 305 — biorąc pod uwagę jej dotychczas uchwyconą krzywiznę — zdecydowano się odkryć wymienioną wyżej działkę sąsiedniego aru 277. Słuszność tego założenia została całkowicie potwierdzona. W miarę bowiem pogłębiania tego wykopu natknięto się na skupisko dużych kamieni, odpowiadające charakterem i stratygrafią wspomnianej wyżej konstrukcji warze 306. Kamienie te spoczywały na cienkiej warstwie gliny, co zaobserwowano również w czasie badań w latach ubiegłych. Fragmentaryczny charakter badań nadal nie pozwala na sprecyzowanie funkcji tej konstrukcji już dzisiaj jednak na podstawie pobieżnej analizy materiału, zebranego z warstw spoczywających ponad tą konstrukcją, przyjąć można, że chronologia jej nie sięga wstecz poza wiek X.

Potrzeba odtworzenia pierwotnego układu elementów osadniczych, mających związek z centrum grodu, narzuciła konieczność przebadania najbliższej okolicy kościoła romańskiego, znajdującego się na terenie dzisiejszej osady Giecz. W tym celu przedsięwzięto próbne badania wykopaliskowe na zewnątrz oraz wewnątrz tego kościoła. Wytyczony wykop na zewnątrz kościoła od strony północnej, dochodził prostopadle do jego murów. Długość jego wynosiła 3 m, szerokość 60 cm. Wymiary tego wykopu były podyktowane środkami ostrożności. Niestety, badania te nie przyniosły pozytywnych rezultatów. Okazało się bowiem, że warstwy kulturowe zostały zupełnie zakłócone, i to aż do calca przez późniejszą i wielokrotną działalność człowieka, głównie jednak w czasie kopania grobów, o czym świadczą licznie występujące tutaj kości ludzkie. Spotykano tutaj także różnej wielkości fragmenty cegieł, zopalizowane ułamki szkła (szyby z kościoła romańskiego ?) i fragmenty ceramiki nowożytnej. Sporadycznie znajdowano tu również ceramikę wczesnośredniowieczną. Z uwagi na trudności techniczne badania wewnątrz kościoła ograniczyły się jedynie do niewielkiego wykopu 150 × 150 cm. Podobnie jak na zewnątrz kościoła, tak i tutaj nie stwierdzono istnienia czystej wczesno-średniowiecznej warstwy kulturowej. Kilka ułamków płytek ceglanych, w tym jedna pokryta zieloną polewą, zdawałyby się wskazywać na istnienie niegdyś posadzki, której chronologii z braku lepiej datujących się przedmiotów nie da się obecnie określić.

Niewątpliwe ślady osadnictwa wczesno-średniowiecznego stwierdzone na terenie dzisiejszej wsi Giecz skłoniły do podjęcia szerszych prac na tym terenie. W związku z tym zaplanowano tu na najbliższy sezon wykopaliskowy przeprowadzenie wykopu krzyżowego, który pozwoliłby zorientować się w chronologii, zasięgu i charakteru tej osady. Wstępem do tych prac był wykop o rozmiarach 14 m × 75 cm, przeprowadzony na polu na wschód od szosy wiodącej w kierunku Środy, oddalony ok. 150 m na południe od kościoła romańskiego w Gieczu. W warstwie ziemi ornej stwierdzono tu obok przedmiotów nowożytnych nieliczne ułamki ceramiki wczesno-średniowiecznej całkowicie obtaczanej. Niżej zalegała całkowicie jednolita, chronologicznie wczesno-średniowieczna warstwa osadnicza. Rozkwit osadnictwa wczesno-średniowiecznego w Gieczu przypada na okres od końca XI w. do XIII w., co potwierdzają w pełni badania z r. 1950, przeprowadzane na terenie stanowiska 3 w Chłapowie oraz badania powierzchniowe na podgrodziu i w Borzejewie.

Najwięcej materiału do dyskusji nad zagadnieniem struktury społeczno-gospodarczej osadniczego kompleksu gieckiego dostarczyło niewątpliwie rozkopanie w kilku punktach drogi wczesno-średniowiecznej w Gieczu, łączącej pierwotnie omawianą wyżej osadę z grodem lub położonym u jego stóp podgrodziem. Droga ta wiodła poprzez podmokłe tereny lub płytkie i bagniste w tym miejscu jezioro. Prace badawcze rozpoczęto od wykopu kontrolnego w pobliżu strugi Moskawy, który ujawnił dobrze zachowane zwarte konstrukcje drewniane o nie znanej dotąd skądinąd technice budowy. Szerokość tej konstrukcji wyznaczają dwa rzędy wspomnianych wyżej pali, wbitych prawie pionowo w teren bagnisty. Podobny rząd pali znajduje się także w pośrodku drogi, z tym jednak, że odległości pomiędzy nimi są tu znacznie większe. Przestrzeń pomiędzy bocznymi rzędami pali wypełniają dyle dębowe, kładzione — jak się to dało stwierdzić — w kilku warstwach na przemian wzdłuż i w poprzek drogi. Niezależnie od tego stwierdzono tu również dyle skośnie krzyżujące się, które wzmacniały całość konstrukcji. W ten sposób zbudowane podwaliny drogi stanowiły rodzaj solidnego i elastycznego materaca, na którym spoczywały bierwiona nawierzchni. Ponieważ górne partie konstrukcji nie dochowały się do dzisiaj, nie wiadomo, jak wygląda nawierzchnia drogi, w każdym jednak razie z całą pewnością była ona pokryta ziemią, a zapewne także wymoszczona bierwionami, jak świadczą o tym zachowane resztki. Również przestrzeń zawarta między konstrukcjami, przynajmniej na badanym odcinku, była zapewne wypełniona ziemią i piaskiem. W celu uniemożliwienia rozsunięcia się całej konstrukcji w grząskim terenie zastosowano dodatkowe urządzenia na zewnątrz drogi w postaci podtrzymujących ją bierwion i dużych kamieni po jednej stronie, po drugiej zaś zwartej masy słomy pszenicznej.

Konstrukcje drewniane drogi wczesno-średniowiecznej

W wyniku przeprowadzonej szczegółowej analizy konfiguracji terenu zdecydowano się wykonać następnie dwa dalsze wykopy, z których jeden o wymiarach 14 × 2 m, oznaczony nrem 2, wytyczono w pobliżu dawnego majątku, drugi zaś o wymiarach 10 × 3 m, oznaczony nrem 3, w pobliżu podstawy zniwelowanego w tym miejscu wału i przypuszczalnej fosy grodziska. Odległość pomiędzy obu wykopami wynosi 140 m.

W wykopie 2 po zdjęciu darni i próchnicy współczesnej pojawiły się wierzchołki dwóch rzędów pali, odpowiadające układem i kierunkiem analogicznej konstrukcji omawianego poprzednio wykopu. Przestrzeń między palami — w przeciwieństwie do zwartej konstrukcji drewnianej stwierdzonej w wykopie 1 — wypełniona została piaskiem i żwirem. W górnej partii nasypu drogi zalegał na całej jej szerokości bruk kamienny, co budzi podejrzenie, że mamy tu do czynienia z ostatnią jej nawierzchnią. Rolę zewnętrznych umocnień drogi spełniały tutaj kamienie, przy czym po jednej stronie użyto materiału drobniejszego, a po drugiej większego. Między nimi udało się uchwycić resztki słabo zachowanych konstrukcji drewnianych. W ten sposób rozwiązana budowa drogi na tym odcinku sugeruje, że teren był tutaj suchszy, nie wymagający solidniejszego rozwiązania konstrukcyjnego.

Wybór miejsca pod wykop 3 podyktowany był konfiguracją terenu, a mianowicie niewielką wyniosłością, stanowiącą przedłużenie 2 rzędów pali występujących ponad powierzchnią łąki. Trzeba też dodać, że wyniosłość ta zatacza tutaj wyraźny łuk, co wskazywałoby, że droga nie prowadzi bezpośrednio do grodu, lecz kieruje się do położonego u jego stóp rozległego podgrodzia nie obwarowanego. W trakcie zdejmowania górnych warstw na miejscu przypuszczalnej drogi ukazała się warstwa piasku z występującymi w niej palami, które całkowicie potwierdziły konfigurację terenu. Wobec tego, że badany wykop nie objął tutaj całej szerokości drogi, trudno jest stwierdzić jej budowę. Trzeba jedynie nadmienić, że pale środkowe występują tutaj gęściej niż w poprzednich dwóch wykopach. Przypuszczać należy, że takiego rozwiązania konstrukcyjnego wymagał zakręt tej części drogi. Poza nią, w kierunki zniwelowanego tutaj wału grodziska, odkryto na przestrzeni około 3 m resztki konstrukcji drewnianych, których przeznaczenia z uwagi na niewielkie wymiary wykopu nie da się jeszcze obecnie określić. W tej dosyć zagmatwanej sytuacji można było jedynie wyróżnić rząd ukośnie wbitych pali, stojących być może w jakimś bliższym związku z umocnieniami podstawy wału. Przypuszczenie takie znajduje pewne analogie w umocnieniach wału przy fosie grodu łęczyckiego, tym więcej, że omawiane konstrukcje znajdują się w sąsiedztwie odkrytego tutaj czoła wału. Wspomniane czoło, którego konstrukcji wewnętrznych nie poznano jeszcze w całości, posiadało lico kamienne zbudowane z dużych głazów, częściowo obsuniętych z wyższych partii.

Czas założenia drogi określić można na podstawie jednolitego pod względem chronologicznym zespołu zabytków, odkrytych pomiędzy jej konstrukcjami. Oprócz większej ilości ceramiki całkowicie obtaczanej, zasadniczymi przedmiotami datującymi są: krzyżówka biskupia z drugiej połowy XI wieku, analogiczna do znalezionych w ub. r. na terenie grodziska, oraz kabłączek skroniowy typu pomorsko-obodrzyckiego. W oparciu na tym zespole przyjąć można, że droga powstała na pograniczu XI i XII wieku, używano jej jednak z pewnością także w wieku XII i XIII i być może jeszcze w połowie wieku XIV, na co wskazują znalezione w górnych partiach nasypu drogi w wykopie 2 większe fragmenty ceramiki polewanej, podkowa żelazna oraz brązowy, lity kabłączek skroniowy.

Podstawa figurki rogowej

Bierąc pod uwagę szerokość drogi oraz jej solidną konstrukcję przyjąć można, że nie łączyła ona jedynie poszczególnych osad w obrębie opola gieckiego, ale że posiadała znaczenie daleko szersze, przekraczające ramy lokalne. Zdają się za tym przemawiać przedmioty importowane, do których zaliczamy już wyżej wymieniony kabłączek skroniowy pomorsko-obodrzycki, fragment naczynia z uchem pionowo przekłutym, również pochodzenia pomorskiego, oraz dwie osełki nie posiadające śladów używania. Wszystkie te przedmioty znaleziono w wykopie 2, gdzie z konfiguracji terenu można by się domyślać istnienia na tym miejscu komory celnej. Jak wiadomo ze źródeł pisanych, komory takie znajdowały się w pobliżu przepraw do grodów lub podgrodzi z targowiskiem. Źródła te dostarczają również wiadomości co do pobierania opłat, pierwotnie w naturze, później zaś w monecie. Za tym, że na rozległym podgrodziu nieobwarowanym w Gieczu istniało targowisko, przemawia również uchwycony dotychczas kierunek drogi. Jest wielce prawdopodobne, że droga ta w dalszym swym biegu przecinała podgrodzie, kierując się wzdłuż dawnego brzegu jeziora ku Poznaniowi, co w pewnym stopniu potwierdzają badania powierzchniowe, przeprowadzone na północny zachód od tego obiektu.

Dotychczas przeprowadzone prace badawcze w Gieczu stawiają rolę tego ośrodka w coraz wyrazistszym świetle. Zagadnienia, które wyłoniły się w trakcie prac, pozwalają już dzisiaj umieścić Giecz obok takich ośrodków kultury i życia społecznego Polski wczesnopiastowskiej, jak Poznań, Gniezno i Lednica.