Bogdan Kostrzewski

Nowe odkrycia w Gieczu

Ostatni sezon badań wykopaliskowych, prowadzonych w ramach tzw. „millenium” dostarczył wielu nowych, cennych źródeł do studiów nad początkami państwa polskiego. Niektóre z nich potwierdziły dotychczasowe poglądy o stosunkach społeczno-gospodarczych, panujących w owym czasie na ziemiach polskich, inne — z uwagi na swoją wyjątkowość — stały się swego rodzaju rewelacją. Do rzędu tych rewelacji należy zaliczyć także rezultaty badań archeologicznych w Gieczu w r. 1952.

Celem tych badań było w pierwszym rzędzie odsłonięcie na szerokiej przestrzeni zagadkowej budowli kamiennej, której część o zarysie łukowatym w postaci znacznego skupiska kamieni nieociosanych, wiązanych gliną i ułożonych na szerokości ok. 3 m, odkryto w roku 1949. Cel ten osiągnięto pogłębiając i rozszerzając wykopy z lat ubiegłych, dzięki czemu udało się uchwycić na znacznej przestrzeni budowlę kamienną złożoną z dwóch członów, tj. z dużego pierścienia o średnicy wewnętrznej ok. 10 m, odkrytego częściowo już w roku 1949, oraz z przylegającej do niego budowli o zarysie prostokątnym (ryc. 1). Wprawdzie drugiego z wymienionych członów nie udało się jeszcze uchwycić w całości, niemniej jednak na podstawie dotychczasowych obserwacji można już z góry założyć, że taki będzie jej zarys.

Ryc. 1. Rzut poziomy funda­men­tów rotundy i części pa­latium (od strony zachod­niej). Foto­mon­taż Zb. Czarneckiego

Całość, a więc zarówno człon pierścieniowaty, jak i prostokątny, wzniesiona była w jednakowej technice budowlanej: na spodzie spoczywają na warstwie gliny duże głazy narzutowe, wyżej mniejsze, również wiązane gliną i wyrównywane do poziomu drobniejszymi kamieniami lub okrzeskami.

Nie ulega wątpliwości, że cała ta budowla — przynajmniej w części dotąd odkrytej — została założona w jednym czasie według z góry powziętego planu architek­tonicznego. W oparciu o materiał archeologiczny można również ze znaczną dokładnością ustalić jej ramy chrono­logiczne, tj. okres pomiędzy schyłkiem X lub najdalej początkiem XI stulecia, a połową tegoż wieku. Orientacja i kształty tej budowli wskazują, że są to ruiny kaplicy (rotundy) i pałacu, wzgl. dziedzińca pałacowego, przeznaczonych dla władzy świeckiej lub kościelnej, czego oczywiście w obecnym stanie badań nie można jeszcze rozstrzygnąć. Natomiast już dzisiaj wolno sądzić, że wspomnianej wyżej elementy architektoniczne nie są ruinami, lecz fundamentem budowli, której nie udało się wznieść w całości. Przypuszczenie to znajduje uzasadnienie zarówno w zupełnym braku rumowiska, które musiałoby zachować się choć w części, gdyby miała ona być później zniszczona lub rozebrana, jak i w znanym ze źródeł pisanych fakcie historycznym — zanotowanym także odnośnie Giecza — najazdu w roku 1938 Brzetysława czeskiego na Wielkopolskę, który mógł stać się bezpośrednią przyczyną zahamowania dalszej budowy.

Nie przesądzając czy dalsze badania potwierdzą słuszność tej hipotezy, możemy już dzisiaj stwierdzić, że odkrycie to ma nieprzeciętny walor. Stanowi ono nietylko cenny przyczynek do badań nad grodem w Gieczu, ale także pozwala ujrzeć w nowym świetle architekturę przedromańską w Polsce wczesnofeudalnej.

Ryc. 2. Fragment muru ob­wo­do­wego starszej świąty­ni, od­kry­tej w kościele ro­mańskim p. wezw. św. Mi­kołaja w Gieczu.
Foto Wimar

Rewelacją można nazwać również odkrycie resztek starszej świątyni na terenie dzisiejszej osady Giecz, na które natknięto się tutaj we wnętrzu kościoła romańskiego, zbudowanego prawdopodobnie w połowie XII stulecia 1). Resztki te zachowały się do dzisiaj w postaci płyty kamiennej, ułożonej bezpośrednio na calcu z głazów narzutowych, wyrównywanych do poziomu warstwą zaprawy wapiennej. Zasięg owej płyty, uszkodzonej miejscami przez wkopy grobowe, pokrywa się z zarysem młodszego kościoła i to niemal tak dokładnie, że — jak stwierdzono np. w wykopie północnym — fundament tego kościoła założony był na resztkach ściany starszej, spoczywającej na wspomnianej płycie (ryc. 2). Z braku odpowiednich zabytków archeologicznych, nie można niestety ustalić czasu założenia starszej świątyni. W oparciu o wspomniane elementy architektoniczne wydaje się, że powstała ona conajmniej z początkiem XII lub nawet w XI stuleciu, tj. — być może — w okresie, w którym zaprzestano budowy kaplicy pałacowej w grodzie a nie zaczęto jeszcze wznosić nowej świątyni pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, wspomnianej w źródłach pisanych już w roku 1240 2) i istniejącej do dzisiaj.

Nierozwiązaną do dzisiaj zagadkę stanowi fundament filaru, odkryty w pobliżu ściany zachodniej kościoła, mniejwięcej w środku między ścianą południową a północną, w pobliżu chóru drewnianego. Fundament ten, wzniesiony na posadzce starszego kościoła, wybrany w środku przez późniejszy wkop grobowy, składa się również z głazów narzutowych, wiązanych zaprawą wapienną i ułożonych zapewne w regularny czworobok, zachowany tylko od strony zachodniej. Ta niezbyt staranna budowla, o charakterze fundamentu, jest wysoka ok. 1 m. Na tej wysokości znajduje się warstwa płaskich ciosów kamiennych wyznaczających poziom posadzki, ponad którą wznosił się filar. Jest on niewątpliwie młodszy od starszego kościoła, nie wydaje się jednak rzeczą możliwą, aby był on związany architektonicznie z późniejszą romańską świątynią, o czym świadczy m. in. brak jakichkolwiek śladów w tej świątyni związanych z nim i uzasadniających jego funkcję. W tym stanie rzeczy pozostaje przyjąć jedynie, że stanowi on jedyny odkryty dotychczas element architektoniczny świątyni pośredniej pomiędzy starszą a młodszą, lub oczekiwać dalszych badań, które mogą jeszcze dostarczyć nowych materiałów do stwierdzenia jego chronologii i funkcji.

Powyższy pobieżny przegląd wyników badań archeologicznych w Gieczu w roku bież. nie wyczerpuje oczywiście ich całokształtu, pozwala jednak stwierdzić, że gród w Gieczu i związane z nim osadnictwo stanowią wyjątkowy, niespotykany dotąd zespół, którego doniosłe znaczenie dla studiów nad początkami państwa polskiego nie ulega wątpliwości.

Przypisy