Bogdan Kostrzewski

Badania archeologiczne nad budownictwem kamiennym w Gieczu, pow. Środa

Giecz jeden z centralnych grodów Polski wczesnośredniowiecznej od dawna był obiektem zainteresowania historyków i archeologów. Systematyczne badania wykopaliskowe podjęto jednak dopiero w 1949 r. z inicjatywy i pod kierunkiem autora niniejszego referatu. Badaniom tym zawdzięczamy odkrycie m. in. fundamentów kamiennych kompleksu pałacowego z początków XI stulecia, położonych w południowo-wschodniej części grodziska oraz reliktów innej, nierozpoznanej jeszcze budowli murowanej.

Badania wspomnianych wyżej fundamentów przez szereg lat utrudniał cmentarz, założony na tym miejscu ok. połowy XIX stulecia i w części używany jeszcze do ostatnich lat. Dopiero po założeniu nowego cmentarza i ekshumacji grobów w 1959 r. można było przystąpić do odkrycia całego kompleksu. Fundamenty zbudowane są z surowych głazów narzutowych, łączonych zaprawą glinianą i wyrównanych do poziomu mniejszymi kamieniami. Wkop fundamentowy sięga do głębokości 60 cm. Przecięte wkopem starsze warstwy kulturowe oraz zabytki zalegające bezpośrednio na fundamentach datują omawiany obiekt na początek XI stulecia. Fundatorem jego byłby zatem Bolesław Chrobry lub Mieszko II.

Ryc. 1. Rzut poziomy rotundy i palatium

Całość kompleksu w rzu­cie poziomym (ryc. 1) składa się z dwóch członów, tj. palatium w kształcie wydłużonego prostokąta i połączonej z nim wschodnią ścianą szczytową kaplicy pałaco­wej o charakterze rotundy. Oba człony zostały zbudowane w jednym czasie, o czym świadczy jednolity charakter całej budowli i brak jakichkolwiek śladów łącze­nia ich ze sobą. Długość całego kompleksu zabudowań na osi wschód-zachód wynosi 47 m, długość zaś samego palatium równa się 35 m. Szerokość palatium wynosi 16 m, tę samą średnicę ma również rotunda. Wnętrze części pałacowej składa się z pięciu pomieszczeń o niejednakowej powierzchni. Nie jest wykluczone, że część ich, granicząca z rotundą, miała służyć belom sakralnym. Nie wdając się w analizę funkcji, jaką miały pełnić owe pomieszczenia, trzeba stwierdzić, że kompleks architektoniczny w Gieczu stanowi bliską analogię do zabudowań pałacowych na Ostrowie Lednickim, które wykazują ten sam sposób powiązania części sakralnej ze świecką, niemal identyczny rzut poziomy a nawet analogiczne wymiary. Wziąwszy pod uwagę, że pałac na Ostrowie Lednickim ma starszą metrykę, nie trudno wysnuć wniosek, że był on wzorem dla budowniczych gieckich.

Budowniczowie ci jednak nie zdołali doprowadzić do końca swego dzieła. Niepokoje za panowania i po śmierci Mieszka II, a wreszcie najazd Brzetysława w 1039 r. sprawiły, że budowę rotundy i palatium zdołano doprowadzić jedynie do górnego poziomu fundamentów. Przemawia za tym m. in. brak jakichkolwiek rumowisk i zaprawy wapiennej.

Ryc. 2. Fragment odkrytej części preromańskiej budowli kamiennej

Druga z omawianych budowli (ryc. 2) odkryta została również na grodzisku w pobliżu kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, w odległości ok. 100 m na północ od palatium i rotundy. W obecnym, początkowym stadium badań budowla ta przedstawia się w postaci fragmentu muru kamiennego wiązanego zaprawą wapienną, biegnącego po osi wschód-zachód, długości ok. 16 m i grubości ok. 100 cm, zakończonego dwoma narożnikami, dość wyraźnie rysującymi się w otaczającej je masie gruzu kamiennego i zaprawy. W pobliżu muru stwierdzono szereg silnie zniszczonych pochówków szkieletowych, które zdają się sugerować, że budowla ma charakter sakralny. Wyjaśnić to mogą jednak dopiero dalsze badania. Z braku dostatecznych podstaw nie można też ustalić ścisłej chronologii tej budowli, choć wszystko wskazuje na to, że powstała ona we wczesnym średniowieczu. Natomiast już dzisiaj można zauważyć, że odkryty budynek lokalizacją swą ściśle odpowiada kompleksowi architektonicznemu, który ostatnio odsłonięto również na Ostrowie Lednickim, w odległości ok. 70 m na północ od zabudowań pałacowych, a więc podobnie jak w Gieczu. Nie jest to z pewnością przypadkiem, lecz nowym dowodem potwierdzającym nasze mniemanie o ścisłej łączności obu tych grodów.