Bogdan Kostrzewski

Wyniki badań archeologicznych w Gieczu w latach 1960 i 1961

Sprawozdanie niniejsze obejmuje dwa sezony wykopaliskowe, z których pierwszy, trwał od 15 maja do 30 września 1960 r., drugi zaś obejmował okres od 23 maja do 4 września 1961 r. Badania finansowane były przez IHKM PAN z kredytów Komitetu Przygotowawczego Obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego oraz przez Ministerstwo Kultury i Sztuki w ramach środków przeznaczonych na adaptację zespołu zabytkowego w Gieczu dla celów turystycznych. W pracach, które prowadzone były pod kierunkiem autora nin. sprawozdania, brało udział 3 pracowników naukowych: mgr Maria Kostrzewska (w 1960 r.) oraz studenci archeologii UAM w Poznaniu — Barbara Walendowska i Bogusław Zapędowski (w 1960 i 1961 r.). Dokumentację techniczną wykonywał Bolesław Promiński przy pomocy stud. Politechniki Warszawskiej — Włodzimierza Zakrzewskiego (w 1960 r.) i stud. Politechniki Poznańskiej — Marka Kwieka (w 1961 r.). W 1960 r. przebadano ok. 5 arów, w następnym roku zaś ok. 3,5 ara. Ogółem w obu latach przerobiono ponad 1000 m3 ziemi.

Przedmiotem badań na terenie grodziska były fundamenty palatium, wał obronny w części północno-wschodniej oraz teren położony w sąsiedztwie kościoła drewnianego. Poza grodziskiem badano relikty mostu drewnianego łączącego gród z osadą Giecz oraz odsłonięte w pobliżu nich resztki wału obronnego.

Palatium

Ryc. 1. Zachowana część pieca chlebowego

Dzięki ekshumacji grobów z cmentarza na grodzisku można było w 1960 r. przystąpić do całkowitego odkrycia nie zbadanej dotychczas części palatium o powierzchni około 4 arów. Podobnie jak w latach poprzednich stwierdzono tu również zniszczenie warstw kulturowych wkopami grobowymi, które w kilku miejscach nie oszczędziły nawet fundamentów kamiennych palatium. W ten sposób m. in. uległ całkowitej destrukcji narożnik północno-zachodni. Jedynie w południowo-zachodniej części wykopu, wbrew oczekiwaniom, warstwy w znacznej części zachowały swój pierwotny układ. Przed zniszczeniem chroniła je bowiem gruba pokrywa, powstała skutkiem długotrwałego procesu obsuwania się zbocza wału. Wyróżniono tu trzy kolejne warstwy osadnicze, datowane na okres od połowy XI do XIII stulecia, z których każda mniej lub więcej nosiła ślady pożarów. W warstwach tych stwierdzono pozostałości 9 półziemianek lub chat naziemnych o konstrukcji zrębowej, z klepiskami glinianymi. W jednej z nich (chata nr 8) zachowała się dolna część ściany drewnianej, która w trakcie pożaru runęła do zagłębionego wnętrza chaty. W pobliżu innej chaty odkryto piec chlebowy o fundamentach zbudowanych z kamieni nie ciosanych, łączonych gliną (ryc. l), niestety mocno zniszczony wkopami grobowymi. Wśród zabytków rzucających światło na zajęcia i tryb życia mieszkańców chat wymienić należy m. in.: ziarna zbóż, sierp i radlicę (ryc. 2), dwa ramiona wagi do ważenia srebra (ryc. 3), monetkę z XI stulecia oraz narzędzia rzemieślnicze. Nie ulega więc wątpliwości, że po zarzuceniu budowy palatium i rotundy poczynając od 1 połowy XI stulecia ta część grodziska miała charakter podgrodzia.

Ryc. 2. Radlica żelazna	Ryc. 3. Dwa ramiona żelazne wagi do ważenia srebra

Palatium, po odkryciu go w całości, w rzucie poziomym ma kształt wydłużonego prostokąta połączonego od strony wschodniej z kaplicą o założeniu okrągłym (ryc. 4). Długość całego kompleksu zabudowań na osi wschód-zachód wynosi 47 m (długość samego palatium równa się 35 m). Szerokość palatium wynosi 16 m, tę samą średnicę ma również rotunda. Wnętrze palatium składa się z 5 pomieszczeń o niejednolitych rozmiarach. Dwa z nich, tj. niewielka izba i krótki korytarz, odkryte w 1959 r. przylegają bezpośrednio do rotundy. Następne pomieszczenie w kierunku zachodnim tworzy wąski korytarz, ułożony prostopadle do osi całego kompleksu. Korytarz graniczy z większą izbą prostokątną, podobnie ułożoną, a ta z kolei przylega do największej izby, której powierzchnia w przybliżeniu obejmuje połowę całego palatium.

Ryc. 4. Rzut poziomy fundamentów rotundy i palatium

Odkrycie pozostałej czę­ści palatium w pełni po­twierdza słuszność przy­pusz­czenia, że wzo­rem dla tej bu­dowli był kompleks zabu­do­wań pałacowych na Ostro­wie Led­nickim. Wskazują na to nie tylko analogie planu archi­tek­tonicznego, ale także iden­tycz­ne wymiary obu budowli.

Wał

Ryc. 5. Fragmenty dwóch wałów, odkryte w półn.-wsch. części grodziska

Z uwagi na znaczny koszt badań wału, który dziś jeszcze wznosi się do wysokości ponad 8 m, zdecydowano się w 1960 r. eksplorować go w północno-wschodniej części grodziska, czyli w miejscu, gdzie został on częściowo zniwelowany. W trakcie badań, które kontynuowane były również w 1961 r., stwierdzono tu relikty dwóch wałów (ryc. 5). Starszy, biegnący w kierunku północ-południe, składał się z dwóch członów: masywnej, drewnianej konstrukcji przekładkowej i równoległej do niej ławy kamiennej. Konstrukcja drewniana zalegała do głębokości ok. 3,5 m. Mniej więcej na tym samym poziomie równolegle do wału biegła ulica, której fragment o nawierzchni wyłożonej dranicami odkryto na zachód od wału wzdłuż jego lica wewnętrznego. Młodszy wał, którego ze względu na ograniczony czas badań nie udało się uchwycić w większym odcinku, łączył się ze starszym wałem od strony wschodniej prawdopodobnie pod kątem prostym. Odkrycie konstrukcji hakowej w jego licu południowym zdaje się wskazywać, że wydzielał on północną część grodu. W oparciu o pobieżną analizę ceramiki chronologię starszego wału można ustalić na IX–X w., młodszego natomiast na XIII w. Ponad konstrukcjami obu wałów zalegała gruba warstwa rumowisk, świadectwo niwelacji z początków XX w.

Zapewne z XIII w. pochodzi również wał, którego fragment odkryto przypadkowo w lutym 1961 r. w czasie prac ziemnych w pobliżu reliktów wspomnianego wyżej mostu. Po zdjęciu dwóch kolejnych warstw dobrze zachowanej, częściowo spalonej, konstrukcji przekładkowej wstrzymano eksplorację z powodu trudności spowodowanych obficie napływającą wodą gruntową i deszczową.

Odkrycie dwóch odcinków tak późnego chronologicznie wału nasuwa przypuszczenie, że po rozebraniu wału wewnętrznego, którego fragment odkryliśmy w 1959 r., w XIII w. nastąpiło dalsze poszerzenie powierzchni południowej części grodu (podgrodzia) kosztem północnej (gródka), którą przesunięto dalej ku północy. Czy przypuszczenie to jest słuszne, wykażą niewątpliwie dalsze badania.

Budowla kamienna

Wspomniane wyżej prace ziemne, prowadzone zimą 1961 r. i mające na celu zrekonstruowanie wałów częściowo zniwelowanych z pocz. XX w. w północno-zachodniej części grodziska, ujawniły w pobliżu kościoła drewnianego znaczną ilość łamanych kamieni. W rezultacie systematycznych badań, przeprowadzonych tu w sezonie letnim 1961 r. na przestrzeni ok. 1,75 ara między budynkiem mieszkalnym probostwa a kościołem, stwierdzono fundamenty budowli kamiennej, wiązanej zaprawą wapienną. Odkryto tu mianowicie fragment muru biegnącego w kierunku wschód-zachód, długości ok. 16 m i grubości ok. 100 cm, zakończonego dwoma narożnikami dość wyraźnie rysującymi się w otaczającej je masie gruzu kamiennego. Ponieważ badania tego obiektu są dopiero w stadium wstępnym, nie zdołaliśmy bowiem odkryć całego budynku, wnioski co do jego chronologii i funkcji byłyby z pewnością przedwczesne i niepewne. Natomiast już dzisiaj można zauważyć, że odkryty budynek lokalizacją swą odpowiada ściśle kompleksowi architektonicznemu, który w tym samym sezonie wykopaliskowym odsłonięto również na Ostrowie Lednickim w odległości ok. 70 m na północ od zabudowań pałacowych, a więc podobnie jak w Gieczu. Nie jest to z pewnością przypadkiem, lecz nowym dowodem potwierdzającym nasze mniemanie o ścisłej łączności obu tych grodów.

Most

Ryc. 6. Pale mostu drewnianego

W czasie badań powierzchniowych, przeprowadzonych latem 1960 r. na brzegu dawnego jeziora od strony osady Giecz (na zapleczu budynków gospodarczych Rolniczej Spółdzielni Wytwórczej) stwierdzono dwa rzędy ciosanych pali dębowych mniej więcej równolegle do grobli odkrytej w latach poprzednich, a oddalone od niej około 100 m na południe. Dalsze pale odkryto w korycie strugi Moskawy. Układ pali (ryc. 6) wskazywał, że są one pozostałością mostu łączącego gród z osadą Giecz. Wykop założony w tym samym roku u stóp rozsypiska wału na północny-wschód od grodu potwierdził to w zupełności. Nie sprzyjające warunki atmosferyczne nie pozwoliły jednak wyeksplorować wykopu do calca. Z tych samych względów nie kontynuowano również wykopu w 1961 r. W tym stanie badań i z braku przekonywających kryteriów datujących nie można też określić bliżej chronologii mostu. Nie jest wyłączone, że należy go wiązać z wcześniejszym okresem rozwoju grodu. Zagadnienie to oraz problem, w którym miejscu znajdowała się brama wału, do której prowadził most, rozwiążą z pewnością badania w następnych latach.