Józef Nowacki

Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. II,
Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój

X. ARCHIDIAKONATY I ARCHIDIAKONI

B. ARCHIDIAKONATY REGIONALNE
POZNAŃSKI, ŚREMSKI, PSZCZEWSKI I ZANOTECKI

Biskup Andrzej Zaremba podzielił dotychczasowy archidiakonat poznański na trzy archidiakonaty cząstkowe (regionalne): większy, średni i mniejszy. Archidiakonat większy, „maior archidiaconatus nostre ecclesie”, będzie oczywiście, jakkolwiek terytorialnie już okrojony, nadal archidiakonatem poznańskim. Można by wysnuć ten wniosek z przytoczonego już określenia „maior archidiaconatus ecclesiae nostre” (katedry poznańskiej). Lecz również pozostali archidiakoni, otrzymując miejsce w kapitule katedralnej, w tytulaturze swej z czasem również łączyć się będą ściśle z kościołem katedralnym: „archidiaconus... in ecclesia Poznaniensis”. Tymczasem otrzymał archidiakon większy „pro titulo ecclesiam de Gczecz cum eiusdem ecclesiae redditibus” — nie kościół parafialny Wniebowzięcia NMP w Gieczu, lecz św. Jana Chrzciciela w grodzie gieckim, czyli Grodziszczku, którego patronami byli następnie archidiakoni poznańscy. Jest rzeczą znamienną, że związano tu w tytule i podstawowym uposażeniu archidiakonat większy z grodem kasztelańskim i jego kościołem podobnie, jak przeszło pół wieku przedtem archidiakonat na Mazowszu z grodem i zamkową kolegiatą w Czersku. W myśl więc przywileju z r. 1298 archidiakon większy zwać się był winien gieckim lub grodziskim. Tymczasem tytułował się stale nadal pierwotnym swym mianem archidiakona poznańskiego. W rzeczy samej pozostał nim nadal, jakkolwiek obszar jego jurysdykcji został walnie okrojony. Biskup nie potrącił w swym przywileju o inne i to starodawne człony uposażenia; rozpatrzymy te zagadnienia poniżej osobno.

Prawo (mianowania i) kanonicznego instytuowania archidiakonów zastrzegł biskup Andrzej Zaremba sobie i swoim następcom. Prawo to zachowali biskupi poznańscy w zasadzie także po r. 1513, po bulli papieża Leona X z 14 XI 1513 r. 30, zmieniającej prałatury archidiakonów na beneficja electiva. Biskup przedstawiał odtąd dwóch kandydatów, z których kapituła katedralna wybierała jednego i po udzieleniu mu przez biskupa instytucji kanonicznej dokonywała aktu jego instalacji.

W swym przywileju z r. 1298 biskup Andrzej Zaremba ustalił jeszcze tytuł i podstawowe uposażenie archidiakona większego w kościół parafialny (patronat) i beneficjum w Gieczu — Grodziszczku, natomiast pominął inne dotychczasowe jego uposażenie oraz tytuły i uposażenie archidiakonów średniego i mniejszego, zastrzegając sobie załatwienie tych spraw w przyszłości. Może celowo odroczył to aż do ostatecznego zatwierdzenia swej ordynacji przez Stolicę Apostolską, licząc się ze sprzeciwem i odwołaniem przyszłego archidiakona poznańskiego.

D. UPRAWNIENIA I DZIAŁALNOŚĆ ARCHIDIAKONÓW

2. UPOSAŻENIE ARCHIDIAKONÓW

Pierwotne uposażenie archidiakona poznańskiego nie jest nam w pełni znane. W przywileju swym z 31 I 1298 r. biskup Andrzej Zaremba nie wspomniał ani słowem o okrojeniu jego dotychczasowego posagu. Na „tytuł” wyznaczył mu kościół w Gieczu wraz ze wszystkimi jego dochodami 1. Przypuszczalnie posag ten posiadał archidiakon poznański od dawna, lecz jako jeden z regionalnych zwać się był winien odtąd gieckim, jakkolwiek zachował i nadal dotychczasowe swe miano poznańskiego.

Giecz, starodawny gród kasztelański i miasto z kościołem Wniebowzięcia N.M.P., przeszedł w r. 1286 z wyjątkiem kasztelańskiego grodu z darowizny księcia Przemysła II na własność jego protonotariusza Tylona, proboszcza santockiego i kanonika poznańskiego 2. Nie wiadomo, jakim sposobem z rąk jego, czy jego braci, również kanoników poznańskich, przeszła włość ta na własność kapituły czy biskupów, którzy posiadali również sąsiednią wieś Biskupice. Jednakże wieś Giecz nie stanowiła w następnych stuleciach bynajmniej posagu archidiakona poznańskiego, lecz kanonikatu fundi Giecz, któremu przysługiwał również patronat tamtejszego kościoła Wniebowzięcia N.M.P. 3. Natomiast archidiakon poznański miał swój „tytuł” i podstawowy posag w kościele św. Jana Chrzciciela w grodzie gieckim, czyli w Grodziszczku. Nazwa Grodziszczko, wydaje się stosunkowo późna, może dopiero powstała w XIV stuleciu. Jeszcze w XIII wieku zwano go Gieczem, a tamtejszych kasztelanów gieckimi jeszcze w początkach XV wieku. Nasuwa się tu pewna analogia, jednakże w odwrotnym stosunku, z pierwotną nazwą Ostrów na oznaczenie monarszego grodu w Poznaniu. Kościołowi św. Jana Chrzciciela „w Gieczu” (tj. w Grodziszczku) darował Przemysł I na zjeździe w Mącznikach 21 VII 1250 r. dziesięcinę swoich dziesiętników obok grodu gieckiego, a więc w Grodziszczku położoną i nadał jej immunitet w takim zakresie, w jakim miały je wszystkie posiadłości katedry poznańskiej 4. Zarówno obecność biskupa Bogufała II w akcie powyższym, jak i wzmianka w nadaniu immunitetu o majątkach katedry i wreszcie posiadanie dokumentu przez jej kapitułę, stanowią dostateczny dowód, że kościół św. Jana w Grodziszczku był już wówczas w jej posiadaniu, przypuszczalnie więc jej archidiakona poznańskiego.

Dokument z roku 1298 pozwala na wniosek, że kościół św. Jana w Grodziszczku był już lub został wówczas inkorporowany do prebendy archidiakona wraz z całym swoim uposażeniem. Może dopiero później utworzono tam osobną parafię z własnym plebanem i z częścią dawnego uposażenia tegoż kościoła. Archidiakoni poznańscy zatrzymali jego patronat, udzielali prezenty na tamtejsze beneficjum plebańskie u schyłku XV wieku i jeszcze w r. 1580 5, przegrali jednak niebawem niewiadomym sposobem proces w Kurii Rzymskiej na rzecz Chłapowskich, jako właścicieli Chłapowa, Borzujewa, Gablina i Szrapek 6. Według relacji z r. 1510 archidiakon otrzymał od plebana tamtejszego w uznaniu swego prawa patronatu do użytku jedną łąkę plebańską 7, a w r. 1505 nazwany jest archidiakon patronem i posesorem wsi Grodziszczko 8.

Po wyposażeniu plebanii w Grodziszczku nie zatrzymał archidiakon poznański w obrębie tejże parafii żadnej ziemi i zdaje się żadnych dziesięcin, chyba tylko z nie znanych dziś wsi Ostrów i Żabice, o których nie wiadomo, czy należały wówczas do tejże parafii, czy raczej do gułtowskiej. Poza tym pobierał dziesięciny z Krerowa, Januszewa i Bieganowa w parafii krerowskiej, z Sokolnik (par. Gułtowy), z Kromolic (par. Kórnik), z Węgierskich (par. Czerlejno) i Robakowa (par. Tulce). Nie znamy pierwotnych granic parafii w Grodziszczku, trudno więc przesądzić, które z dziesięcin powyższych pochodziły z uposażenia jego kościoła św. Jana. Natomiast prawdopodobnie z jego pierwotnego posagu zatrzymał archidiakon aż do konfiskaty pruskiej z r. 1798 wieś Samniszewo (Staniszewo) 9 w parafii Krerowo, które aż do r. 1277 należało do opola gieckiego 10.

W związku z wywodami powyższymi należy jeszcze podkreślić osobno, że tytuł i posag podstawowy archidiakonii poznańskiej związano w r. 1298 i prawdopodobnie dawno przed r. 1252 z kościołem św. Jana w grodzie monarszym w Gieczu-Grodziszczku, podobnie jak mazowiecki z kościołami w grodach książęcych w Grójcu, a od r. 1295 w Czersku i od 1406 w Warszawie.

XII. KOŚCIOŁY PARAFIALNE

A. ZAGADNIENIA PRAWNO-HISTORYCZNE

Wobec braku dokumentów z X–XII wieku, początki organizacji parafialnej diecezji poznańskiej przedstawić możemy tylko hipotetycznie, pozostawiając czytelnikowi ewentualne zdanie odmienne. Najdawniejszych kościołów parafialnych wypada nam szukać w naczelnych grodach monarszych, w starodawnych miastach o prawie polskim, w czołach opoli, w głównych wielkopańskich ośrodkach własności ziemskiej rodów rycerskich oraz katedry, względnie biskupstwa i kapituły. Na obecnym obszarze Poznania odnosimy do XI wieku — oprócz nieparafialnych książęcych kościołów Najśw. Maryi Panny w grodzie Ostrów (już 965) i św. Wojciecha — założenie niewątpliwie parafialnych św. Małgorzaty dla ówczesnego miasta Poznania, św. Marcina dla lewobrzeżnych obszarów i św. Mikołaja (przed 1145) dla Ostrowia, Zagórza, Chwaliszewa i przyległych osiedli kapitulnych. Z grodów monarszych bierzemy pod uwagę Rogoźno z kościołem św. Wita, może fundację księżnej Dobrawy (†977), jak miejski św. Wita w Gnieźnie i zamkowy w Kruszwicy — nadto Santok (św. Andrzej) — Międzyrzecz (św. Jan) — Przemęt (św. Piotr) — Zbąszyń — Śrem (przed 1079) — Kościan — Pyzdry — Giecz — Sochaczew — Grójec. Giecz znaczny gród i miasto, posiadał zapewne przed najazdem czeskim 1038 r. dwa kościoły: parafialny miejski Wniebowzięcia NMP i drugi w grodzie Grodziszczku tyt. św. Jana Chrzciciela, z czasem również parafialny. Założenie jednego z nich dopiero po r. 1038 wydaje się nieprawdopodobne. Z włości biskupich bierzemy pod uwagę jako najdawniejsze ośrodki parafialne Ciążeń, Słupcę i Pszczew. Krótko po roku 1085 otrzymują kościoły parafialne św. Idziego z fundacji książęcej grody Krobia i Modrze oraz Środa, z prywatnej włości rycerskie Siedlemin, Czerwonawieś, Czerlejno, Pępowo. W ciągu wieku XII sieć parafii znacznie powiększono. Przypuszczalnie istniały również prywatne kościoły i kaplice w grodach i po wsiach, lecz ze źródeł nic o nich nie wiadomo.

B. ROZWÓJ SIECI PARAFII DO R. 1510

Z okresu wcześniejszego aż do schyłku XII wieku zachowało się ścisłych danych o istnieniu kościołów, niekoniecznie parafialnych, bardzo mało, a to z powodu zachowanego nader szczupłego materiału źródłowego w ogóle. Przekazów źródłowych o kościołach parafialnych przybywa dopiero od XIII wieku począwszy. Gdyby poprzestano na wyraźnych wzmiankach źródeł o fundacjach czy istnieniu kościołów parafialnych, stworzyłby się obraz na wskroś niewiarogodny. Źródłami stwierdzone są: z X wieku w Poznaniu kościół zamkowy Najśw. Maryi Panny i katedralny św. Piotra — z XI wieku kościoły parafialne, grodzkie i klasztorne Giecz — Grodziszczko — Międzyrzecz, Święty Wojciech (kl.), Śrem, Łubin (kl.), Góra — z XII wieku w Poznaniu św. Marcin, św. Gotard, św. Mikołaj, św. Michał, nadto Czarnków, Ujście, Wiele i Tulące — razem aż do schyłku XII wieku tylko 15 kościołów w wielkopolskiej części diecezji, a żaden w mazowieckiej.

Niewątpliwie po wybudowaniu katedry i założeniu biskupstwa na Ostrowu w Poznaniu zakładano kościoły w naczelnych grodach i osadzano przy nich kapłanów niezakonnych. Było tych kapłanów rodzimych i obcokrajowców z początku zapewne niewielu, byli jednak skoro spośród nich mógł wysłać swobodnie w roku 1003 biskup Unger jednego dla opieki nad kościołem w eremie pod Międzyrzeczem, opustoszałym po wymordowaniu tamtejszych Pięciu Braci 10. Przypuszczalnie Mieszkowi I i Dobra wie zawdzięczał założenie swoje kościół w grodzie Rogoźnie tytułu św. Wita, patrona katedry w Pradze (także w Kruszwicy). Do naczelnych grodów wielkopolskich na późniejszym obszarze diecezji poznańskiej, w których już w X i początkach XI wieku założono kościoły, należy może zaliczyć następujące: Santok (św. Andrzej) — Międzyrzecz (św. Jan Chrzciciel) — Lubusz (św. Wojciech?) — Zbąszyń (św. Jan Chrzciciel lub św. Krzyż) — Świebodzin (św. Piotr) — Przemęt (św. Piotr) — Czestram (NMP i Wszyscy Święci) — Śrem (NMP?) — Giecz (Wniebowzięcie NMP) — Grodziszczko (św. Jan Chrzciciel) — Pyzdry (NMP). Wyjąwszy Rogoźno, Giecz i Grodziszczko wszystkie inne z powyższych fundacji są oczywiście hipotetyczne. Według Kroniki Galla-Anonima zarówno Bolesław Chrobry, jak i Mieszko II wystawili liczne kościoły w swym państwie. Najazd czeski z r. 1038 zniszczył katedrę poznańską, kościół w Gieczu i zapewne inne. Reakcja pogańska po zgonie Mieszka II trwała tylko kilka lat.

a.
ARCHIDIAKONAT POZNAŃSKI
1. Dekanat Poznań

Giecz — Wniebowzięcie NMP i Grodziszczko św. Jan Chrzciciel. Według Kroniki Galla (I 8) był Giecz po Poznaniu, Gnieźnie i Włocławku czwartym w rzędzie naczelnych miast i grodów Wielkopolski i Kujaw za Bolesława Chrobrego z rzeszą 300 wojów pancernych i 2000 tarczowników. Był miastem znacznym i ludnym, lecz zburzony przez Czechów podczas najazdu z r. 1038 nie podniósł się do dawnej świetności, pozostał nieznaczną wsią 26. Natomiast położony na jego obszarach gród, zwany w XV wieku Grodzisko, Grodziszczko i Grodziszcze był jeszcze w początkach XV wieku grodem królewskim 27. Fundacje obu kościołów, oddalonych od siebie o około 300 m, odnosimy do X wieku, do czasów Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Założenie drugiego z nich dopiero po najeździe czeskim byłoby rzeczą niezrozumiałą. Pierwotnym parafialnym był zapewne giecki pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP. Kiedy prawa parafialne uzyskał kościół św. Jana Chrzciciela w Grodziszczku, nie wiadomo. Przemysł I nadał temu kościołowi „w Gieczu”, tj. w Grodziszczku w 1250 r. dziesiętninę swoich dziesiętników obok grodu między jeziorem i brodem „Sclocow” (Moskawą?) położony i nadał mu przywileje immunitetowe, jakie miały dobra biskupstwa poznańskiego 28. Giecki kościół uposażony był od dawna w wieś Poświętne. Oba majątki Giecz i Poświętne przeszły już wcześnie na własność kapituły poznańskiej i stanowiły główne uposażenie kanonikatu fd. Giecz 29, który dopiero w r. 1611 wraz z prawem patronatu przelany został na prebendę archidiakonatu pszczewskiego 30. Sąsiednie Biskupice, jak świadczy sama nazwa, były własnością biskupów. Pierwotna parafia giecka obejmowała szeroką okolicę, co najmniej całą kasztelanię i opole. Po założeniu w ciągu XII–XIV wieku dalszych parafii i utworzeniu może w XIII wieku (przed 1359 31 czy już dawno przed 1250) osobnej w Grodziszczku uszczuplił się obszar gieckiej do wsi Giecz, Poświętne, Michałowo, Orzeszkowo, Rusibórz i Szrapki. Do parafii Grodziszczko należały wsie: Grodziszczko, Biskupice, Borzejewo, Chłapowo, Drzązgowo, Gablin, Stroszki i Wysławice, a przed XV wiekiem zdaje się również Nawojowepole (pf. Nekla), skąd pleban pobierał dziesięcinę 32, i jeszcze w r. 1444 Stroszki, skąd dziesięcina przysługiwała biskupowi 33. Niewielki obszar Grodziszczka przeszedł zapewne po zlikwidowaniu grodu na własność archidiakonów poznańskich, którzy przelali go na plebanię, zatrzymując dla siebie patronat kościoła 34 i dla rekognicji patronatu tylko jedną łąkę 35. O patronat ubiegali się już w r. 1505, jakkolwiek daremnie, Chłapowscy jako właściciele Chłapowa, Gablina, Duminowa i Szrapek, jednakże po procesie w Kurii Rzymskiej zyskali go w r. 1583 i prezentowali swobodnie nowego plebana w r. 1593 36.

Chłapowo. W początkach XVI wieku i może już wcześniej był tam kościół sukursalny. W r. 1506 występuje tamtejszy „pleban” Mikołaj, 1533 kleryk (minister ecclesae) Łukasz 36a. W późniejszych źródłach brak wiadomości o tym kościele.

Z parafii Giecz i Grodziszczko wyłoniły się od XII–XIV zapewne niektóre sąsiednie parafie: Nekla, Gułtowy, Bagrowo i w dekanacie pyzdrskim Opatówko i Targowa Górka.

Gułtowy, pierwotnie włość rody Grzymałów (już 1311 i zapewne wcześniej), później także Leszczyców, nie otrzymały swego kościoła św. Wita i Doroty już w XI czy XII wieku, jak niektórzy przyjmują. Oprócz bliskości grodu Giecza i niewielkich rozmiarów parafii gułtowskiej przeczy temu także sprawa dziesięciny z wsi Gułtowy dla innego kościoła. W procesach dziesięcinnych z plebanem gułtowskim 1493 i 1524 r. powołał się pleban wierzenicki na dokument biskupa Wojciecha i kapituły, w którym biskup bliżej tu nieokreślone nadanie wcześniejsze uzupełnił darowizną swego stołu z dziewięciu łanów wsi Gułtowy, wówczas własności kasztelana poznańskiego Przecława (1349/59). Było to więc nadanie biskupa Wojciecha Pałuki (1448/55). Wyroki zapadły w owych procesach na korzyść Wierzenicy 37, dokąd według Liber beneficiorum z r. 1510 dziesięcina od włościan gułtowskich istotnie należała 38. Ze względu na darowiznę tej dziesięciny dla innego, i to nieco odległego kościoła, wydaje się uzasadniony wniosek, że kościół gułtowski w połowie XIV jeszcze nie istniał, lecz dopiero nieco później został założony. Pierwszym znanym ze źródeł plebanem jest Klemens z r. 1408 39. Do parafii należały w r. 1510 tylko Gułtowy, Sokolniki i Ostrów 40. Pobliskie Popowo, niegdyś joannitów poznańskich, jak i Biskupice pod Gieczem należały pierwotnie do biskupstwa poznańskiego.