Stanisław Arnold

Terytorja plemienne w ustroju administracyjnym
Polski Piastowskiej (w. XII–XIII)*

1. Powiat gnieźnieński

Według wykazu bulli gnieźnieńskiej z 1136 r., na terytorium powiatu znajdujemy tylko 2 grody kasztelańskie: Gniezno i Ostrów. Na ściślejszy ich związek ze sobą wskazuje łączność diecezjalna (w bulli 1136 r.) oraz podziały dzielnicowe między Przemysłem a Bolesławem Pobożnym w r. 1249 115 i 1253 116, a także w r. 1312 między synami Henryka głogowskiego 117. Granicę między kasztelaniami trudno dokładnie określić; w każdym razie do Gniezna należały wsie: 1136 — Dębnica; 1295 — Woźniki 118; do Ostrowa zaś: Jezierce 119 oraz Jerzykowo 120.

Na północy powiatu spotykamy się z prowincją żnińską, niejednokrotnie już opracowywaną i omawianą w naszej literaturze historycznej 121. Tutaj należałoby się zająć najpierw sprawą stosunku Żnina do Gniezna, tj. zbadać, czy i on nie wchodził w skład ziemi gnieźnieńskiej. Poglądy dotychczasowe zaliczają go wprawdzie do odrębnej ziemi pałuckiej, której pierwotnym ośrodkiem było Łekno, jednak sprawa nie przedstawia się dość wyraźnie. Omówię ją też poniżej w rozdziale o powiecie kcyńskim, gdzie zajmę się również sprawą stosunku Żnina do Gniezna. Na razie ograniczę się do ustalenia granicy kasztelanii gnieźnieńskiej i opola 122 żnińskiego.

Granicę południową tego ostatniego, a północną kasztelanii gnieźnieńskiej, wyznaczają wsie leżące w prowincji żnińskiej (własności, jak wiadomo, arcybiskupów gnieźnieńskich) w 1136 r.; są to mianowicie: Chomiąża, Mościszewo, Pniewy (leżące na południe od poprzedniej wsi), Świeprawice 123 (dziś nie istnieją, były położone nad Gąsawą około Łysinina), Łysinin, Grochowiska, Żerniki. W czasach późniejszych w szeregu dokumentów w. XIV dystrykt żniński ma wyznaczone obszerniejsze granice, zaliczano bowiem do niego Cotuń (r. 1330) 124, Szczepanowo i Budzisław (1345) 125, Lutkowo pod Pakością (1357) 126, Parlinek (1368) 127. Jednak pojęcie dystryktu, stosowane w powyższych dokumentach, wystawianych wyłącznie przez arcybiskupów gnieźnieńskich lub członków kapituły gnieźnieńskiej, nie ma znaczenia administracyjnego, lecz gospodarcze, tj. klucza dóbr. Dowodzi tego dokument wystawiony przez władzę świecką, mianowicie króla Kazimierza Wielkiego z r. 1357 128, gdzie Cotuń i Lubcz są zaliczone do dystryktu gnieźnieńskiego. Lubcz zresztą już w r. 1326 występuje na terytorium gnieźnieńskim 129, a jeszcze w drugiej połowie w. XIV w granicach tego ostatniego leżą: Szczepanowo 130, Ryszewo 131, Budzisław 132. Ciekawa jest wiadomość dokumentu 1357 r., że świeżo wykarczowane pola wsi Mościszewa, Osinina i Świeprawic leżą „in districtu Gneznensi” 133. Dowodem, że istotnie termin „dystrykt” w wyżej cytowanych dokumentach kościelnych oznaczał klucz, jest to, iż szereg wspomnianych osad dopiero w w. XIV jest nabyty przez arcybiskupów gnieźnieńskich 134.

Słowem, granica w w. XII biegła zapewne tak, jak ją wyznaczają wsie żnińskie z r. 1136. Przesunięcie się jej w czasach późniejszych (zapewne w w. XV) do granicy powiatowej, przedstawionej na mapie, było więc wynikiem ekspansji gospodarczej arcybiskupów gnieźnieńskich. Ta ekspansja była ułatwiona i umożliwiona wskutek tego, że ciągnął się tutaj (po jednej i drugiej stronie granic powiatu w. XVI) pas leśny od Wełny i jeziora Rogowskiego aż po Noteć 135. Ten pas lasu, bardzo szeroki miejscami (zwłaszcza nad Wełną), istnieje i dzisiaj, zaś jego rozmiary w czasach dawniejszych dobrze się uwidaczniają na mapach z początku XIX stulecia 136. Wydaje mi się, że ów pas 137 stanowił pierwotną — sprzed XII w. — granicę północną kasztelanii gnieźnieńskiej.

Dalej w kierunku zachodnim granicę kasztelanii gnieźnieńskiej stanowiła albo Wełna (jak w w. XV) 138, albo też znowu pas lasów stanowiący przedłużenie granicy z opolem żnińskim 139. Granice tych lasów (i być może zarazem granice kasztelanii gnieźnieńskiej) wykreślają 2 przysieki, położone na wschód od Kłecka 140.

Pewne trudności występują przy określeniu granicy północno-zachodniej. Do kasztelanii rogozińskiej, wiązanej przy podziałach z Poznaniem 141, należały wsie: Międzylesie 142 i Włokna 143. Prócz tego posiadamy następującą wiadomość: w r. 1253 (20 V) Przemysł I dał klasztorowi łekneńskiemu Kaliszany, Toniszewo i Sienno, wyłączając je zarazem „de castellaniis, sub quibus antea fuerant constitute” 144. Kaliszany i położone obok nich Toniszewo mogły być wyłączone tylko z kasztelanii żońskiej. Wobec użycia liczby mnogiej: „castellaniis”, można przypuszczać, że Sienno zależało od innego grodu. Otóż tym grodem mogło być Gniezno albo Rogoźno, które z nich jednak? W tym czasie dopiero Bolesław i Przemysł przeprowadzają nowy podział Wielkopolski 145, nie można więc zastosować tu kryterium podziałowego. Zwrócić jednak muszę uwagę na dwie okoliczności: 1-o, że Sienno leży w obrębie diecezji gnieźnieńskiej i 2-o, że tuż obok niego, ale na zachód, leży Przysieka, która wskazuje, że tędy szła niegdyś granica. Wynikałaby stąd przynależność Sienna do Gniezna.

Wielkopolska (w. XII–XIV) fragment mapy

Ustalenie właściwej granicy zachodniej przedstawia się prościej. Trzeba przede wszystkim podkreślić, że granica powiatowa pokrywa się całkowicie z granicą kościelną. Mamy ponadto dane pozwalające na skontrolowanie jej dawnego pochodzenia. Mianowicie jak wiemy — do kasztelanii rogozińskiej należała Włokna; do opola chojnickiego, które stanowiło terytorium dawniejszej kasztelanii radzimskiej, należały: Worowo i Mieńkowo 146. Następnie znamy wsie, które na przełomie w. XII i XIII leżały w obrębie opola kostrzyńskiego; są to: Górka, Glinka (na południe od poprzedniej), Ruszcza — wszystkie po stronie poznańskiej, jedynie Sanniki wkraczały (choć bardzo nieznacznie) na terytorium ziemi gnieźnieńskiej 147. W granicach tej ostatniej znajdują się wsie należące do kasztelanii ostrowskiej, tj. Jerzykowo i Jezierce. Nadto, jeżeli słuszne jest przypuszczenie co do Sienna to w ziemi gnieźnieńskiej leżałby źreb tej wsi, mianowicie Szczodrochowo 148.

Dalej na południo-wschód wyznaczają granicę następujące osady: Targowa Górka, leżąca w r. 1272 w opolu gieckim 149; Opatówko, położone w r. 1257 w ziemi gnieźnieńskiej 150; Chocicza, w r. 1257 znajdująca się na terytorium gieckim 151 i w diecezji poznańskiej 152.

Jak biegła dalej granica, jest trudniej ustalić, gdyż granica administracyjna i kościelna rozchodzą się. Gozdowo jednak (na podstawie analogii z Opatówkiem) 153 trzeba zaliczyć do ziemi gnieźnieńskiej. Także i Słupcę, leżącą (wraz z położonym na zachód od niej Skarboszewem) w diecezji gnieźnieńskiej w r. 1339 154, i wreszcie Kotunię 155. W związku z tym trzeba przyjąć, że i Koszuty, włączone w r. 1293 do kasztelanii lądzkiej 156, musiały leżeć przedtem w ziemi gnieźnieńskiej 157.

Bardzo trudne do ustalenia są granice ziemi gnieźnieńskiej na południe od jeziora Powidzkiego 158. Sam Powidz należy do niej już w r. 1243 159. W r. 1252 należy również do Gniezna wieś Ostrowite (kapitulne) 160. Nie wiemy natomiast, jak się sprawa miała z resztą terytorium, objętego granicami powiatu z w. XVI.

Owe terytorium jest bardzo ciekawe, stanowiła je bowiem (nieraz już w naszej historiografii omawiana) tzw. ziemia zbarska 161. Obszar jej wyznaczają następujące wsie: Marszewo, Gogolina 162, Budzisław, Kożuszkowo 163, Nieborzyn, Wójcin 164, Komorowo 165, Dankowo (obok Złotkowa) 166, Złotkowo 167. W r. 1362–1363 występuje kasztelan zbarski Andrzej 168. Nie wiemy niestety, gdzie leżał Zbar 169. Jak wiadomo, klasztor trzemeszeński posiadał wieś zbarską i targowisko w niej z nadania Salomei, wdowy po Krzywoustym 170. Otóż jest rzeczą ciekawą, że na wyznaczonym przez powyżej wymienione osady terytorium zbarskim klasztor trzemeszeński posiada w w. XIV jedną tylko wieś, mianowicie Wtorek, leżącą „in castellania Landensi” i w opolu wiśniewskim 171. Zwrócić tu muszę uwagę na jeden szczegół: w dokumencie Humbalda 1147 r. dar Salomei zapisano tak: „in Zbar forum cum villa” 172, co nasuwa analogię z wyrażeniem bulli 1136 r.: „villa in Zrem que Dolzco nuncupatur”, gdzie „Śrem” oznacza terytorium śremskie. Być może, że owa wieś nadana „in Zbar” też się nazywała Zbarem 173, ale w takim razie należałoby przypuścić, że poza wsią i targowiskiem coś jeszcze w owym Zbarze pozostało (gród, dwór książęcy?) 174. Byłby więc Zbar czołem opola, co się dość dobrze wiąże z informacjami w. XIV o terytorium zbarskim. W związku z informacją roku 1363 sądziłbym też, że to dawne czoło opolne zostało zastąpione przez Wiśniewo. Przypuszczenie to poprzeć może okoliczność, że wszystkie bez wyjątku wiadomości o terytorium zbarskim od chwili pojawienia się w źródłach opola wiśniewskiego (tj. od r. 1363) spotykamy tylko w dokumentach wystawianych przez arcybiskupów gnieźnieńskich w sprawach administracyjno- lub gospodarczo-kościelnych; natomiast wiadomość o opolu wiśniewskim znajdujemy w dokumencie sędziego kaliskiego, a więc władzy świeckiej. Być może więc, że w kancelarii arcybiskupiej używano nazwy tradycyjnej, która przetrwała przez dłuższy okres czasu. Podkreślam też, że po r. 1363 kasztelanowie zbarscy już nie występują.

Wiadomość o przynależności administracyjnej Wtorku ma duże znaczenie dla ustalenia zależności Zbaru od istniejących w w. XII–XIV grodów kasztelańskich. Skoro bowiem Wtorek (i oczywiście Wiśniewo) leżał w kasztelanii lądzkiej, to również w obrębie tej ostatniej musiała leżeć Gogolina, jak to z mapy wyraźnie wynika; ponieważ zaś Gogolina w r. 1350 występuje na terytorium zbarskim, zatem i to musiało się znajdować w kasztelanii lądzkiej 175. Potwierdza to całkowicie informacja, że w r. 1386 Daniszewo 176 leży „in districtu Conynensi” 177.

Wszytko to wskazuje, że część powiatu gnieźnieńskiego, położona na południo-wschód od jeziora Powidzkiego, pierwotnie należała do kasztelanii lądzkiej. Wyjątek stanowi tylko obszar położony w okolicach wsi Ostrowite, która, jak to wyżej wspomniałem, leżała w r. 1252 w granicach ziemi gnieźnieńskiej. Granica tej ostatniej biegła zatem na zachód od linii: Komorowo-Budzisław 178.

Wschodnią granicę dawnej ziemi gnieźnieńskiej wyznaczają dokładnie granice: powiatowa i diecezjalna, wzajemnie się pokrywające. Jest to granica bardzo dawna, jak to słusznie stwierdził I. Zakrzewski 179. Już w w. XII posiadamy informacje o wsiach, które leżały w państwie Mieszka Starego; są to mianowicie osady występujące w dokumencie tego księcia z r. 1145 dla Trzemeszna — Wielatów ze źrebiami: Siedlikowo (dzisiejsze Siedluchno), Mysłakowo (dzisiejsze Myślątkowo), Robakowo (osada pod Kamieńcem) i Kamieniec. Po stronie kujawskiej wyznaczają tę granicę: Bielsko 180, Skulsk 181, Bronisław i rzeka Kwieciszownica 182, dla w. XII Kwiecisz ów, jak to wynika z dokumentu trzemeszeńskiego 1145 r., gdzie osada ta leży na pograniczu dzielnicy wielkopolskiej Mieszka Starego i mazowiecko-kujawskiej Bolesława Kędzierzawego 183. Doliczyć też tu trzeba wieś Kryte, którą w połowie XII w. posiadał Bolesław Kędzierzawy 184.

Dalej na północ — Pakość pierwotnie należała do Wielkopolski, w r. 1259 została zajęta przez Kazimierza Konradowica i pozostała już na stałe przy Kujawach 185.

6. Powiat pyzdrski

Przy badaniu tego powiatu napotykamy od razu na trudności związane z brakiem takiego źródła, jakim dla poprzednich powiatów była bulla 1136 r.; dawała ona bowiem gotową odpowiedź na pytanie, ile na danym terytorium było grodów w w. XII? Tutaj sprawa przedstawia się gorzej, na obszarze powiatu spotykamy się z pięcioma grodami; są to: Giecz, Bnin, Biechów, Starogród i Wilkowyja. Pominę na razie Starogród i Wilkowyję, dla uproszczenia bowiem najpierw zajmę się tą częścią powiatu, która leżała na prawym brzegu Warty. Wśród leżących tutaj trzech grodów — pierwsze niewątpliwie miejsce zajmował Giecz 303. Wskazują na to wiadomości Galla, stawiające Giecz (co do ilości wojowników, których posiadał Chrobry w tym grodzie) niemal na równi z Poznaniem i Gnieznem 304, następnie Kosmasa opis zajęcia Giecza przez Brzetysława czeskiego w r. 1038 305. Poza tym występuje Giecz w r. 1155 306 i w dokumentach w. XIII jako gród kasztelański 307. Zwrócić też trzeba uwagę, że w Gieczu istniał jeden ze starszych kościołów w Polsce 308.

Dwa pozostałe grody zajmowały stanowisko podrzędne w stosunku do Giecza; być może nawet, że powstały dopiero w pierwszej połowie w. XIII. W czasie walk z Brodatym, w r. 1233, Odonicz „firmavit castrum suum Bnyn”, który zresztą w roku następnym zburzył 309; odbudował go zaraz Brodaty, który zajął też wtedy Biechów 310. Kasztelan bniński występuje już w r. 1232 311, biechowski później, bo dopiero w r. 1273–1279 312, choć już w r. 1232 wieś Zajezierze (Jezersco) leży „in territorio Beccoviensi” 313. W każdym razie już w w. XIV Giecz zaczyna tracić swe znaczenie kasztelańskie; w czasach późniejszych, w w. XVI, jest tu tylko jeden kasztelan biechowski, zaś ośrodkiem administracyjnym i sądowym, poczynając od pierwszej połowy w. XIV, stają się Pyzdry 314. Co się tyczy opoli, to w znaczeniu pierwotnym, terytorialnym, występuje tylko gieckie; jako opola gospodarcze występują w w. XIII: Chocicza, Drzechcza (?), zapewne i Dłusk 315.

Przechodzę do granic: wschodnią — od strony gnieźnieńskiej — określiliśmy już poprzednio, także południowo-wschodnią, od strony ziemi kaliskiej i lądzkiej 316. Granica południowa należy do najbardziej niejasnych. Informacje o podziałach dzielnicowych Wielkopolski wskazują, że grody na południe od Warty nie były związane z Gieczem, bo granicę tutaj stanowiła Warta 317. Ale trzeba od razu zwrócić uwagę, że określenia podziałów dzielnicowych opierały się na grodach, czyli, podając Wartę za granicę, stwierdzały, że dzieli ona poszczególne ośrodki kasztelanii. Same zaś terytoria grodowe mogły były przekraczać rzekę. Wiemy też konkretnie, że dzielnica Odonicza w latach 1207–1217 przekraczała Wartę 318. Podobną rzecz obserwujemy na terytorium gieckim. Rocznik wielkopolski (kap. poznańskiej) opisując uwolnienie Bolesława Pobożnego z więzienia w r. 1253 mówi, że Bolesław otrzymał wtedy (na Wielkanoc tego roku, tj. 20 IV) Kalisz, potem zaś bracia „convenerunt in castellaniam de Gedcz” i naradzali się w sprawie podziału ziemi w obecności arcybiskupa Pełki i licznych możnych. Po długich naradach („Et cum multum inter se tractarent...”) dokonali podziału 319. Uzupełniają tę wiadomość dyplomy: mamy bowiem z tego roku dwa dokumenty, z 7 i 20 maja, wydane: 1-o, przez obydwóch książąt; 2-o, przez Przemysła w obecności Bolesława w Pogorzelicy (przy czym drugi dokument wyraźnie mówi: „in colloquio”), w obecności arcybiskupa Pełki, wojewodów, kasztelanów itd. 320 Jest rzeczą niewątpliwą, że jest to właśnie zjazd poświęcony sprawom podziałowym 321. Stąd zaś wynika, że Pogorzelica, położona na lewym brzegu Warty, leżała w kasztelanii gieckiej. Potwierdza to też dokument z. r. 1256, w którym Bolesław nadaje m. in. Pogorzelicę szpitalnikom poznańskim 322, nie posiadał zaś wtedy Wilkowyi i Starogrodu 323.

Ale nie na tym koniec, mamy bowiem dowody, że ziemia giecka rozciągała się jeszcze dalej na południe. Wynika to z nadania przez Bolesława Pobożnego Jankowi Zarębie (w czasie chrztu syna tego ostatniego, Sędziwoja) szeregu wsi na Pałukach oraz Czeszewa i Brzostkowa 324. Stwierdziłem wyżej 325, że nadanie to było uczynione przed śmiercią Przemysła, który posiadał Śrem z całą okolicą wokół Książa 326, a nadto Starogród. Można więc przyjąć, że owe wsie: Czeszewo i Brzostków, leżały w dzielnicy Bolesława, zatem w ziemi gieckiej; co do Czeszewa jest to tym pewniejsze, że leżał na prawym brzegu Warty, to zaś umacnia słuszność przypuszczenia także i co do Brzostkowa.

Nie można natomiast zaliczać do ziemi gieckiej wsi, które Bolesław dał Jankowi w jakiś czas po pierwszym nadaniu, w okresie poprzedzającym wystawienie dokumentu (30 XI 1257); były to: Jarocin, Cielcza i Żerków. Cielcza bowiem jeszcze w r. 1370 leży na terytorium kasztelanii ksiąskiej 327. Być może, że terytorium to początkowo stanowiło część kasztelanii wilkowyjskiej, która istniała w latach 1243–1245, 1263 i 1279 328 i została później objęta przez kasztelanię ksiąską 329.

Z tego, co wyżej zestawiłem wynika, że cała południowa część późniejszego powiatu pyzdrskiego początkowo nie była związana z Gieczem. Jak wskazuje bowiem podział dzielnicowy 1253 r. 330, Starogród i Wilkowyja, wchodzące w skład księstwa Przemysła, były od Giecza niezależne 331. Dlatego zanim przejdę do bliższego omówienia południowej części powiatu, zakończę z ziemią giecką, tj. dalszym biegiem jej granicy.

Od strony kasztelanii ksiąskiej stanowiła ją Warta, częściowo prawdopodobnie lasy ciągnące się nad rzeką 332. Dalej biegła tak, jak granica archidiakonatu z r. 1298 333. Jak wskazują podziały 1249 i 1253 r. 334, zawsze z Gieczem był związany Bnin i on tu wyznacza granicę, która zgadza się z powiatową w. XVI. W kierunku północno-wschodnim ta ostatnia nie zmieniła się od czasów najdawniejszych. Do kasztelanii (opola) gieckiej należy w r. 1277 Krerowo 335, do państwa Bolesława Pobożnego w r. 1256, a więc i do kasztelanii gieckiej — Siedlec 336. Jeszcze wcześniej, bo na przełomie w. XII i XIII, należały do sąsiedniego opola kostrzyńskiego wsie: Ruszcza i Wierzyce, zaś do ziemi gieckiej: Koszuty, Kleszczewo i Czerlejno 337.

W ten sposób ustaliliśmy granice kasztelanii gieckiej. Jest ona ziemią samoistną, niezależną od innego grodu. Ta niezależność występuje wyraźnie przy podziałach: podział diecezjalny, znany już w r. 1136, pozostawiał Giecz po stronie poznańskiej, podczas gdy podziały dzielnicowe wiązały kasztelanię giecką z księstwem gnieźnieńskim (podział 1249 r.) lub też gnieźnieńsko-kaliskim (podział 1253 r.).

Przejdę teraz do południowej części powiatu pyzdrskiego, mianowicie do kasztelanii starogrodzkiej. „Juxta Starigrod”, więc — sądząc z położenia na mapie, które nie wygląda na zwykłe „iuxta” — w kasztelanii starogrodzkiej leżały w r. 1252 wsie: Sierakowo i położone obok niego Żylice, Konarzewo, Prevodovo 338. Prócz tego do kasztelanii staro grodzkiej należała Ochla w r. 1253 339 oraz w latach 1241–1262: Buszków, Liszków, Zduny, Bonowo 340. Wreszcie do kasztelanii starogrodzkiej trzeba zaliczyć: Wielowieś, Koźmin i Orle, które były własnością templariuszów gnieźnieńskich 341.

Z kasztelanią starogrodzką wiąże się ściśle sprawa zaginionego terytorium należącego do grodu Czestramia, wymienionego w bulli gnieźnieńskiej 1136 r. bezpośrednio po Kaliszu wśród innych grodów archidiecezji. Wiadomość o przynależności Sierakowa do Starogrodu z r. 1252 stwierdza, że w tym czasie Czestram, nie będący już wtedy grodem, leżał w obrębie kasztelanii starogrodzkiej. Wynika stąd, że Starogród 342 jako gród zastąpił dawniejszy Czestram. Wniosek ten wyjaśnia istnienie znanej enklawy diecezji gnieźnieńskiej na południe od Starogrodu. Ta enklawa jest niewątpliwą pozostałością dawnej przynależności terytorium czestramskiego do archidiecezji, można bowiem stwierdzić, że zajmowała ona niegdyś większy obszar niż w w. XVI, skoro jeszcze w r. 1241 należy do niej Bonowo 343.

Jakiż był pierwotny obszar owej kasztelanii czestramsko-starogrodzkiej? Granice wschodnie omówiłem już poprzednio 344; granica południowa pokrywa się z granicą polityczną, którą dla w. XIII określają Zduny i Bonowo; pozostaje granica zachodnia i północna.

Zbadanie ich ułatwia nam wiadomość o dystrykcie ponieckim, dokładnie omówionym w dokumencie Henryka głogowskiego z r. 1310 345. Granice tego dystryktu wykreśliłem na mapie tak, jak zostały one przedstawione przez W. Semkowicza w Rodzie Awdańców 346. Semkowicz do pewnego stopnia słusznie podkreślił, że Henryk, organizując dystrykt poniecki, nie stwarzał nowych stosunków, lecz oparł się na z dawna istniejących; nie mogę się jednak zgodzić, aby Poniec był ośrodkiem tego obszaru już w początkach w. XII 347. Spośród grodów, które występują na obszarze dystryktu ponieckiego, nie mogą też być uznane za najdawniejsze ani Krobia 348, ani Karzec 349, ani tym bardziej Dupin, założony przez Bolesława Pobożnego dopiero w r. 1267 350; w r. 1252 nie było tu jeszcze żadnego z tych grodów, skoro położenie Sierakowa, Konarzewa itd. jest określane w stosunku do Starogrodu. Wynika stąd zarazem, że jednak granice dystryktu ponieckiego na wschodzie odtwarzają stan z okresu po r. 1252, odcinają bowiem ów obszar od Starogrodu 351. Wszystko to dowodzi, że cały ten dystrykt podlegał pierwotnie Starogrodowi, a wcześniej Czestramowi; potwierdza to całkowicie wykaz posiadłości kapituły gnieźnieńskiej, które bez wątpienia sięgać muszą czasów, kiedy Czestram leżał w granicach diecezji gnieźnieńskiej; są to wsie: sam Czestram, Słupia, Stwolno (na południo-zachód od Słupi) i Pępowo 352. Ta ostatnia wieś, położona niemal na samej północnej granicy dystryktu ponieckiego, stwierdza ostatecznie, iż to terytorium stanowiło pierwotny obszar grodu czestramskiego.

Słowem, granicę północną kasztelanii czestramskiej mamy dość dobrze określoną; poczynając od granicy zachodniej pow. pyzdrskiego biegła ona lasami na północ od Ochli i Koźmina 353, aż do zetknięcia się z granicą zachodnią kasztelanii kaliskiej. Co się tyczy granicy zachodniej, to wyznacza ją Sierakowo; od strony śląskiej — Góra (już w r. 1155 własność kapituły wrocławskiej) 354. Prawdopodobnie granicę tu stanowił pas bagien, ciągnący się wzdłuż wykreślonej na mapie granicy do Baryczy 355.

Czy kasztelania czestramska stanowiła oddzielną ziemię? Sądzę, że nie: najstarsze wiadomości wiążą jej terytorium z Kaliszem (tak już w bulli 1136 r., jak wynika z wykazu grodów oraz przy podziałach późniejszych 1207–1217, 1247). Oddzielenie od Kalisza nastąpiło wtedy, kiedy Kalisz dostał się w ręce książąt opolskich z nadania Henryka Brodatego 356.

Przypisy