Tadeusz Malinowski

Odkrycie drogi wczesnohistorycznej w Gieczu, powiat Środa

Celem zapoznania Czytelników z najnowszymi wynikami badań archeologicznych w Gieczu przedstawiamy krótki artykuł sprawozdawczy o odkryciu drogi wczesno­histo­rycznej 1). Wspomniane odkrycie jest niewątpliwie cennym przyczynkiem do poznania kultury materialnej Polski wczesnodziejowej, rzuca bowiem niemało światła na stosunki gospodarcze najbliższej okolicy grodu gieckiego, a nadto pozwala również uchwycić na tym etapie badań istnienie jego kontaktów z dalszymi terenami.

Badania wykopaliskowe w Gieczu, prowadzone w ramach Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego pod kierunkiem dra Bogdana Kostrzewskiego, objęły w r. bież. m. in. także próbne prace odkrywcze na stanowisku 2 w Gieczu, trwające dwa i pół miesiąca 2). Stanowisko to, nieobjęte jeszcze siatką arową, jest położone na podmokłych terenach nad strugą Moskawą oraz na łące ob. Małeckiego, między tzw. Grodziszczkiem a romańskim kościołem pod wezwaniem Wniebowzięcia N. M. P. w Gieczu (stanowisko 3). Na łące tej dają się zaobserwować dwie linie kołków drewnianych, wystających ponad jej powierzchnię, które wyznaczają drogę szerokości ok. 6 m, biegnącą od podgrodzia, przylegającego z półn.-zachodu do grodziska, w kierunku wymienionego wyżej kościoła romańskiego. Droga ta, długości ok. 180 m., jest wyznaczona także przez odmienną konfigurację terenu w postaci nasypu, biegnącego we wspomnianym wyżej kierunku. Trzeba dodać, że nasyp ten zaznacza się wyraźniej na odcinku od Moskawy do granicy majątku, którą stanowi rów otaczający park. Podobne, lecz bardziej zatarte ślady nasypu, zaznaczają się na łące w odległości ok. 30 m. od rozsypiska wału. O istnieniu resztek drogi poprzez moczary w Gieczu wspomina m. in. Ludwik Gomolec w pracy p. t. „Ziemia średzka” 3).

Ryc. 1. Szkic sytuacyjny

Prace wstępne ograniczono na razie do przeprowadzenia 3 wykopów: 1-szy poprzez całą szerokość drogi na łące ob. Małeckiego w pobliżu Moskawy, gdzie droga, wyznaczona przez dwa rzędy kołków, prowadziła w kierunku nasypu odcinającego się wyraźnie od reszty łąki; 2-gi ok. 17 m. dalej w kierunku na kościół romański w Gieczu, także na łące ob. Małeckiego; a 3-ci wykop za plebanią na Grodziszczku, gdzie prowadziły linie przedłużenia 2 rzędów kołków z łąki, oraz wyraźny nasyp z kierunku wyżej wspomnianego podgrodzia. Prace te miały na celu stwierdzenie funkcji i chronologii tego objektu. Wykop 1-szy miał wyjaśnić charakter konstrukcji drewnianych występujących na łące oraz ustalić ich chronologię; wykopy 2-gi i 3-ci miały na celu uchwycenie w dzisiejszych warunkach topograficznych (uwzględniono wilgotność terenu) możliwych do osiągnięcia krańców tej drogi i związków jej z kompleksem osadniczym grodu gieckiego.

Wykop 1.

W wykopie 1-szym o rozmiarach 8×2 m, po zdjęciu darni i próchnicy współczesnej, wśród której znaleziono zanieczyszczenia w postaci smoły, węgla kamiennego, szkła i cegieł, zaczęły pokazywać się konstrukcje drewniane. Ziemię wybierano z wykopu małymi łopateczkami, a następnie przebierano ją dokładnie w rękach i szlamowano, aby nie przeoczyć żadnego zabytku. W ten sposób m. in. uzyskano bogaty materiał paleobotaniczny w postaci skorup orzechów laskowych, pestek śliwy, wiśni lub czereśni, ogórków, ziarna żyta, jęczmienia i prosa, siemię lnu itp. Przestrzeń między konstrukcjami drewnianymi wypełniona była faszyną, warstwami iłu i piasku, wśród którego znajdowano kamienie różnej wielkości. Konstrukcje drogi były tu umocnione wbitymi skośnie po ich bokach palami, które zabezpieczały drogę przed „rozpłynięciem się” wśród grzęzawisk. Pale te z kolei były umocnione wrzuconymi bezładnie kamieniami, kłodami drzewa, a nawet słomą. Środek drogi w dolnych partiach, obok piasku i faszyny, był wypełniony konstrukcjami drewnianymi, na które składały się dyle, przeważnie dębowe, układane warstwami w poprzek i wzdłuż kierunku drogi. Niezależnie od takiego układu zaobserwowano również dodatkowe urządzenia na osi drogi, a mianowicie występujące z rzadka kołki pionowo umieszczone pomiędzy dwoma bierwionami (w jednym z bierwion znajduje się wycięcie przytrzymujące kołek).

Ryc. 2. Stan. 2, wykop 1. Kabłączek skroniowy typu pomorsko-obotryckiego

Oprócz takiego układu warstw drewna, rzucano jeszcze dodat­ko­wo dyle na krzyż, uzupełniając w ten sposób pozostałe luki między konstrukcjami. Rozwiązania takiego wymagała ostatnia warstwa bier­wion, układanych w poprzek drogi, która stanowiła (przynajmniej przez jakiś czas) jej moszczoną nawierzchnię. Zapewne już wkrótce zaistniała potrzeba podniesienia drogi, w związku z czym nawierzchnię drewnianą pokryto dość grubą warstwą piasku i iłu.

Wśród konstrukcji drewnianych drogi wykopu 1-szego znaleziono kabłączek skroniowy typu po­morsko-obotryckiego, wykonany z blaszki cynowej lub srebrnej (ryc. 2), krzesiwo ogniwkowe, żelazną sprzączkę do pasa, kawałki wyprawionej skóry bydlęcej, ułamek noża żelaznego, 2 drewniane kulki do ściągania sieci, drewnianą dziesięcioboczną nogę stołka, 10 przedmiotów żelaznych silnie zardzewia­łych tak, że trudno określić ich funkcję, połowę żarna rotacyjnego (służącą jako umocnienie pali), ułamek zwęglonej polepy, sporo skorup naczyń całkowicie obtaczanych, węgiel drzewny, łuski rybie, liczne kości zwierzęce, kawałki drzewa ze śladami cięcia, oraz bogaty materiał paleobotaniczny, o którym wspo­minałem wyżej.

Wykop  2.

W wykopie 2-gim, o rozmiarach 14 × 2 m., po zdjęciu darni i próchnicy współczesnej osiągnięto warstwę gliniasto-piaszczystą, w której zaczęły pojawiać się wierzchołki słupów drewnianych. Obie te warstwy były silnie przemieszane; znaleziono tu liczne zanieczyszczenia nowożytne i współczesne jak np. cegły, rury drenarskie, ceramikę średniowieczną i nowożytną itp. Przestrzeń między występującymi palami była wypełniona warstwami piasku, żwiru i ziemi przypominającej próchnicę. Zaobserwowano tu dosyć charakterystyczne zjawisko: w górnej partii nasypu drogi, na całej jej szerokości, zalegała znaczna ilość średniej wielkości kamieni, co budzi pewne podejrzenie, że mamy tutaj do czynienia z ostatnią jej nawierzchnią, wybrukowaną na suchszym odcinku (grobla).

Ryc. 3. Stan. 2. Zabytki z wykopu

Zjawisko to w niższych partiach uległo zupełnej zmianie: kamienie, i to znacznej wielkości, wystąpiły teraz na obu zewnętrznych stronach drogi; w miarę pogłębiania wykopu zginęły, a miejsce ich od strony bardziej suchej zajęły kamienie średniej wielkości, zmieszane z grubym żwirem. Po stronie bardziej podmokłej, stanowiącej ciemną i wilgotną war­stwę próchnicy, między kamieniami zaobserwowano resztki słabo zachowanych konstrukcji drewnianych. Brak śladów konstrukcji drewnianych i kamieni między liniami pali, wyznacza­jących szerokość drogi, pozwala sądzić, że ten odcinek drogi nie wymagał solidniejszych umocnień, co być może stoi w związku z podniesionym i niezbyt grząskim tutaj terenem, w przeciwieństwie do pozostałych wykopów. Wśród zabytków, które znajdowały się w wykopie 2 należy wymienić: 2 fragmenty oprawek kościanych, osełkę nie­uży­waną, 2 osełki używane, fragment osełki używanej z przewierconym otworem (ryc. 3, 2), osełkę używaną z przewierconym otworem (ryc. 3, 1), osełkę nieużywaną z przewierconym otworem (ryc. 4, 1), żółty szklany paciorek, dwustożkowy przęślik gliniany (ryc. 3, 3), połowę dwustożkowego przęślika glinianego, gliniane zakoń­czenie miecha kowal­skiego, kawałek piaskowca ze śladami gładzenia, ułamek pierścionka z drutu cyno­wego (?) z gniazdkiem dla oczka, zardzewiały nóż że­lazny, podkowę średniowieczną, brązowy lity kab­łą­czek skroniowy, skręcony potrójnie drut żelazny, ka­wa­łek bursztynu, hetkę kościaną (ryc. 4, 2), rozcieracz do żaren, 5 długich kości zwierzęcych ze śladami gła­dze­nia i obróbki, ułamek łyżwy kościanej, 2 łyżwy koś­ciane (ryc. 5) znalezione obok siebie poza palami wyznaczającymi drogę, 34 ułamki silnie zardzewiałych przedmiotów żelaznych, żużle żelazne, grudki polepy i zaprawy murarskiej, sporo naczyń całkowicie obta­cza­nych, z których udało się uzyskać dwa profile naczyń (ryc. 6 i 7), skorupy średniowiecznych naczyń polewa­nych, z których sklejono cały profil 4), liczne kawałki drew­na ze śladami obróbki, oraz kości zwierzęce, wśród których znajdują się m. in. 2 łby końskie i 2 łby krowie. Pomiędzy skorupami naczyń wczesno­his­torycznych zna­le­ziono ciekawy fragment naczynia z uchem pionowo przekłutym (ryc. 3, 4), do którego analogie w Polsce zna­my — jak się zdaje — tylko ze Szczecina 5), Starogardu, z Podgrodzia pow. Szczecin 6) i z Wolina 7).

Ryc. 4. Stan. 2. Zabytki z wykopu 2	Ryc. 5. Stan. 2, wykop 2. Łyżwy kościane

Wykop 3.

W wykopie 3-cim, o rozmiarach 10×3 m, po zdjęciu darni i próchnicy współczesnej, które zawierały sporo zanieczyszczeń nowożytnych, zebrano rozsypisko zniwelowanego tutaj w nowszych czasach wału wczesnohistorycznego, na co wskazywałaby zawartość tej warstwy: ok. 50 % zabytków wczesnohistorycznych i ok. 50 % zabytków późniejszych. Po zebraniu tej warstwy, o miąższości od przeszło metra do kilkunastu centymetrów, pokazała się stopka wału, a kilkanaście centymetrów niżej konstrukcje drewniane drogi oraz niewyjaśnione dotąd konstrukcje drewniane, leżące między stopką wału, a konstrukcjami drogi. Konstrukcje drogi w wykopie 3-cim są analogiczne do odkrytych w wykopie 1-szym z tym, że spotyka się tutaj pale bite w środek drogi, między którymi układano bierwiona, mające na celu wzmocnienie konstrukcji drogi celem uniemożliwienia rozsuwania się ich na grząskim terenie 8). Kłody drewna, znajdujące się między drogą a stopką wału, być może służyły do umocnienia pali drogi, mogło to być jednak również odgałęzienie drogi biegnące do grodu (gdyż cała droga skręca tutaj w stronę nieobwarowanego podgrodzia). Przestrzeń między konstrukcjami drogi wypełniona była w osiągniętej dotychczas partii piaskiem podobnym do tegoż z wykopów 1-go, a szczególnie 2-go.

Ryc. 6. Stan. 2, wykop 1. Naczynie glin.

Z warstw wczesnohistorycznych nie przemie­szanych najwięcej zabytków spotyka się tu wśród drewna, leżącego między drogą a stopką wału, mniej zabytków występuje natomiast między konstruk­cjami drogi.

Wykop 3-ci dostarczył następujących zabytków: gładzika z że­bra zwierzęcego, oprawkę rogową (ryc. 8, 1), skorupę z przekłutym otworem i oszlifo­wanym brzegiem (ryc. 8, 4), niebieski paciorek szklany kubookotaedryczny, używaną osełkę z niedokończonym otworem, fragment osełki, dwustożkowy przęślik z piaskowca zdobiony poziomymi liniami (ryc. 8, 3), nóż żelazny, fragment dna naczynia ze znakiem garncarskim, kulkę bursztynową, nożyk żelazny (ryc. 8, 5), ułamek oprawki kościanej grzebienia (ryc. 8, 2), ułamek paciorka kościanego, monetę Jana Kazimierza (z warstwy przemieszanej), ułamki naczynia ze szklistej, bliżej nie określonej masy (na pograniczu warstwy nieprzemieszanej), monetę krzyżówkę z 2-giej połowy XI w. 9), 17 mocno zardzewiałych przedmiotów żelaznych, kilka fragmentów obrabianych kości, żużle żelazne, 2 kawałki brązu, sporo skorup naczyń całkowicie obtaczanych, z których wyklejono dotychczas dwa profile, skorupy naczyń średniowiecznych i nowożytnych, ułamki kafli, w tym jeden z herbem (z warstwy przemieszanej) oraz liczny materiał paleozoologiczny i paleobotaniczny, analogiczny do znalezionego w wykopie 1-szym.

Ryc. 7. Stan. 2, wykop 2.
Fragment naczynia glin.

Na podstawie materiału archeologicznego, uzyskanego w czasie prac wykopaliskowych na stanowisku 2-gim w Gieczu stwierdzono, że odkryte tam konstrukcje drewniane są pozostałościami drogi wczesnohistorycznej, biegnącej przez podmokłe tereny, i że należy je wiązać z osadnictwem tzw. Grodziszczka i jego podgrodzi, gdzie występuj ą analogiczne formy ceramiki i innych przedmiotów. W okresie wczesno­piastowskim umiano prowadzić przez błota drogi wykładane kłodami drzewnymi i budować groble; relację o takiej grobli podaje Ibrahim ibn Jakub z podróży do krajów słowiańskich w przekazie al-Bekriego 10). Droga, której konstrukcję odkryto w Gieczu, ze względu na jej szerokość (ok. 6 m) była przeznaczona dla ruchu dwukie­runko­wego, można więc sądzić, że spełniała ważniejsze zadanie, niż łączenie osady przy kościele romańskim w Gieczu — której ślady stwierdzono — z grodem lub jego płn.-zachodnim podgrodziem. Mógł to być ważniejszy trakt łączący np. Poznań z Gnieznem. O tym, że Giecz leżał na szlaku prowadzącym do Gniezna, może świadczyć m. in. zapis kronikarza czeskiego Kosmasa, który stwierdza, że Brzetysław Czeski w czasie wyprawy na Polskę w 1039 r. zajął Giecz w drodze do Gniezna. Wprawdzie droga, której konstrukcje odkryto w czasie tegorocznego sezonu wykopaliskowego, sądząc na podstawie znalezionej monety z 2-giej połowy XI w., kabłączka skroniowego typu III A (pomorsko-obotryckiego) 11), oraz form ceramiki, jest już z czasów po-brzetysławowych, z przełomu wieku XI i XII, niemniej, może być ona naprawą drogi wcześniejszej. Faktem jest, że warstwy piasku i ziemi były dosypywane w różnych odstępach czasu; o tym zaś, że używano jej w średniowieczu świadczą znaleziska z górnych warstw, jak podkowa, skorupy naczyń średniowiecznych i inne. Można natomiast dość dokładnie określić na podstawie zabytków paleobotanicznych porę roku, w której zostały założone konstrukcje drewniane drogi 12). Skorupy orzechów laskowych, pestki śliwy, ogórków i wiśni wskazują na miesiące lipiec-sierpień. Ciekawą jest rzeczą, że w wykopie 1-szym i 2-gim zaobserwowano silniejsze umocnienie południowej, zewnętrznej strony konstrukcji drewnianych rzucanymi w pobliżu kamieniami i kłodami drzewa, w odróżnieniu od zewnętrznej północnej strony, która nie musiała być widocznie tak bardzo narażona na zniszczenie, skoro spotykamy tam materiał nieco drobniejszy i w mniejszej ilości; w wykopie 1-szym umocnieniem konstrukcji drewnianych drogi od strony zewnętrznej jest m. in. słoma pszeniczna, występująca w dużej ilości. O umocnieniu konstrukcji drewnianych drogi w wykopie 3-cim trudno coś powiedzieć, gdyż nie uchwycono tu całej jej szerokości, powinny to wyjaśnić dopiero badania w następnych latach. Być może, że rolę umocnienia drogi spełniały kłody drzewa, znajdujące się między nią a stopką wału, ale nie jest również wykluczone, że jest to odgałęzienie drogi biegnącej w kierunku grodu. Nie można jednak tutaj stwierdzić tego z całą pewnością, gdyż wał grodziska nie zachował się z tej strony do czasów obecnych i nie ma tu również śladu bramy, która musiałaby istnieć, gdyby biegło tu odgałęzienie tej drogi.

Ryc. 8. Stan. 2. Zabytki z wykopu 3	Ryc. 9. Fragment konstrukcji drewnianych drogi

Przypisy