Bogdan Kostrzewski

Gród w Gieczu w świetle źródeł pisanych i wykopalisk

Ryc. 1. Grodzisko od strony
południowo-zachodniej

Najstarsze wiadomości historyczne*) o grodzie w Gieczu zaw­dzię­czamy dwom mniejwięcej współcześnie żyjącym dziejopisarzom, tzw. Gallowi Anonimowi i czeskiemu Kosmasowi. Przekaz Galla Anonima, odnoszący się do czasów Bolesława Chrobrego, daje nam pewne pojęcie o potędze militarnej tego grodu, o jego znaczeniu w systemie obronnym państwa wczesnopiastowskiego i stosunku jego do innych współczesnych mu grodów. Ale oddajmy głos Kronice. W księdze I, rozdz. 8, w którym autor opisuje siłę wojsk Bolesława Chrobrego, czytamy m. in. co następuje: „...Z Poznania bowiem 1300 pancernych rycerzy z 4000 żołnierzy z tarczami, z Gniezna 1500 pancernych i 5000 tarczowników, z Włocławka grodu 800 pancernych i 2000 tarczowników, z Giecza 300 pancernych i 2000 tarczowników; ci wszyscy niezwykle waleczni i wprawieni w rzemiośle wojennym występowali do boju za czasów Bolesława Wielkiego...” Zestawienie Giecza obok grodów: poznańskiego i gnieźnieńskiego w tym cytacie nie jest na pewno przypadkiem. Giecz miał w tych czasach niewątpliwie niemałe znaczenie, skoro wymienia się go obok najważniejszych ośrodków Polski Bolesławowej, a miarą tego może być podana przez Galla liczba tarczowników równa liczbie tarczowników z Włocławka, a tylko o połowę mniejsza od liczby podanej dla Poznania.

Ryc. 2. Szyszak (szłom) żelazny obity pozła­ca­ną blachą mie­dzia­ną. Ze zbio­rów Muzeum Ar­cheo­lo­gicznego w Po­znaniu

Drugi przekaz, którego autorem jest dziejopis czeski Kosmas, jak się zdaje pochodzenia polskiego, opisując wyprawę czeską na Polskę w r. 1039 pod wodzą księcia Brzetysława w czasie bezkrólewia po śmierci Mieszka II, podaje opis zajęcia Giecza i losy jego załogi. Wyprawa ta kierowała się, jak wiadomo, przez Śląsk do Wielkopolski ku Gnieznu. Z opisu wynika, że szlak tej wyprawy prowadził przez Giecz, którego załoga poddała się Brzetysławowi bez walki, wysyłając doń poselstwo z różdżką złotą na znak pokojowego poddania się i z prośbą, by ją przesiedlić na ziemię czeską, gdzie istotnie założyła ona później kolonię Hedčany (Gieczany) na prawie polskim. Przekaz Kosmasa jest bardzo cennym źródłem. Wynika z niego, że w systemie obronnym Polski wczesnopiastowskiej Giecz stanowił jedno z ogniw broniących dostępu do centrum, tj. do Gniezna. Dowiadujemy się też z niego, że Giecz pełnił także funkcję schroniskową, że jest bezpiecznym miejscem, gdzie w razie groźnej sytuacji gromadzi się ludność z okolicznych osad otwartych. Kosmas podkreśla bowiem, że Brzetysław zastał w Gieczu nie tylko grodowych, stanowiących załogę grodu, związaną równocześnie z panującym wówczas systemem feudalnym, ale także okolicznych wieśniaków. Wreszcie ważną jest wiadomość o osadzeniu jeńców gieckich w Czechach. Zbadanie owych Hedčan z punktu widzenia archeologicznego mogłoby się okazać cennym przyczynkiem do poznania podłoża społeczno-gospodarczego tego grodu.

Ryc. 3. Naczynie gliniane(zrekonstruowane)

Opisy Galla i Kosmasa nie mówią bezpośrednio o tym, że Giecz jest kasztelanią, wynika to jednak z ogólnej organizacji państwa w tym okresie i zestawionej z tym ważności Giecza, którą tak podkreślają ci kronikarze. Fakt istnienia kasztelanii gieckiej w czasach późniejszych potwierdzają nam źródła z XIII i XIV stulecia, które podają szereg imion kasztelanów gieckich tego okresu. W XIII stuleciu Giecz nadal jeszcze stanowi ważny ośrodek, a znaczenie jego podkreśla m. in. odbycie tu zjazdu dzielnicowego książąt wielkopolskich w r. 1253, o czym wspomina Jan Długosz w swoich „Dzie­jach Polski”.

Przełomowym momentem dla Giecza jest r. 1286, w którym książe Przemysław II nadaje swemu protonotariuszowi i kapelanowi Filonowi swoją dziedziczną wieś Giecz, która powstała z czasem w pobliżu grodu i przejęła jego nazwę. To hojne nadanie, zwalniające wspomnianą osadę od wszelkich świadczeń na rzecz księcia, pozwala również lokować ją prawie niemieckim, czyli inaczej mówiąc daje możność rozwinięcia jej w osadę miejską. Nie wiemy czy osada ta skorzystała z tego prawa, ale to możliwe, gdyż źródła późniejsze, np. wzmianka z r. 1629, mówią o jej tradycji miejskiej. Nadanie nie mówi nic o kasztelanii, ale wiemy, że trwa ona nadal. W obrębie wałów grodu gieckiego mieści się dwór, gdzie przebywa załoga i „dominus Gytzky” czyli kasztelan giecki.

Ryc. 4. Fragment zagadkowej konstrukcji kamiennej, odkrytej w r. 1949

Najazd Krzyżaków w r. 1331, który nie oszczędził — jak się zdaje — także grodu w Gieczu, a później utworzenie powiatu pyzdrskiego, wspomnianego po raz pierwszy w źródłach z r. 1364, który przejmuje dotychczasowe funkcje administracyjne i sądowe kasztelanii gieckiej — decydują ostatecznie o jej upadku. Giecz-gród przestał istnieć, pozostał tylko wał, nazywany przez ludność w ciągu XV i XVI stulecia „Grodziskiem”, później „Grodziszczem”, a od XVIII stulecia „Grodziszczkiem” która to nazwa przetrwała do dziś.

Tyle pokrótce co wiemy o grodzie gieckim w świetle źródeł pisanych. Oddajmy teraz głos archeologii.
Trzeba tu przede wszystkim podkreślić, że gród w Gieczu, choć od dawna intrygował archeologów, to jednak do r. 1949 nie był obiektem systematycznych badań wykopaliskowych. Tym niemniej znany on był z dorywczych dorywczych badań powierzchniowych, prowadzonych na samym „Grodziszczku” i w najbliższej jego okolicy przez Schwartza w r. 1911, przez J. Kostrzewskiego w latach międzywojennych, W. Hensla i Z. Kempińskiego po ostatniej wojnie światowej oraz z odkryć przypadkowych dokonanych tu w ubiegłym stuleciu. Odkryciom tym zawdzięczamy m. in. szyszak żelazny obity pozłacaną blachą miedzianą. Jeżeli dodamy, że w najbliższej okolicy Giecza, a mianowicie w Dzierznicy, w Borzejowie, w Nekli, w Targowejgórce i w kilku innych miejscowościach odkryto bogate wczesnohistoryczne skarby srebrne, to uświadomimy sobie w pełni, jak bardzo obiekt ten interesował archeologów.

Systematyczne prace wykopaliskowe prowadzone tu, jak wiadomo, w ramach Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego, zapoczątkowano dopiero w r. 1949 i kontynuowano w latach następnych.

Ryc. 5. Fragment (postument) figurki rogowej

W ciągu pierwszych dwóch sezonów letnich zbadano obszar ok. 1000 m², z czego ok.550 m² w obrębie samego grodziska, a resztę w najbliższym jego sąsiedztwie, na terenie przynależnym do gromady Chłapowo. W r. 1949 udało się stwierdzić w obrębie grodziska istnienie kilku warstw kulturowych. Warstwy te, niejednokrotnie pełne spalenizny, są wymownym świadectwem wielokrotnych przemian grodu, kolejnych pożarów i odbudowy ze zgliszczy. Licznie znajdowane tu zabytki w postaci skorup naczyń, narzędzi, ozdób, broni itp. pozwalały umieścić trwanie tych warstw na przestrzeni czasu od X stulecia poczynając w głąb średniowiecza, a nadto dawały pewne pojęcie o kulturze materialnej mieszkańców grodu. Najciekawszym jednak i dotychczas niezupełnie wyjaśnionym odkryciem było potężne skupienie kamieni nie ciosanych, biegnące łukiem wspartym przypuszczalnie o południową część obwałowań grodu, na które natknięto się tuż przed zakończeniem badań.

Najważniejszym osiągnięciem badań w r. nast. jest niewątpliwie stwierdzenie w poł.-wsch. części grodu resztek dymarek, tj. prymitywnych piecy hutniczych do wytapiania rudy darniowej oraz znacznej ilości żużli żelaznych. Jest przytem rzeczą ciekawą, że znaleziska te skupiają się niemal wyłącznie wzdłuż wewnętrznej podstawy wału, co znajduje pewne analogie w badaniach grodów słowiańskich na terenie Związku Radzieckiego, a szczególnie na Białorusi. Okazuje się więc, że niektóre grody były nie tylko ośrodkami władzy administracyjno-wojskowej, ale także ważnymi centrami produkcji i to, być może, nawet nastawionej na potrzeby grodów sąsiednich. W świetle tego odkrycia nasuwa się również przypuszczenie, że konstrukcja kamienna, którą odsłonięto w r. 1949, stanowi resztki pewnego rodzaju izolacji osadniczej części grodu przed pożarem, który mógłby się doń przenieść z części przemysłowej grodu.

Badania wału, podjęte w r. 1950 na wąskim odcinku poł.-wsch. jego części, pozwoliły jedynie odsłonić górną jego konstrukcję. Na podstawie analizy zabytków odkrytych pomiędzy resztkami konstrukcji drewnianych można w przybliżeniu datować czas budowy tej części wału na wiek XII, a w każdym razie na okres po najeździe Brzetysława, najwyższą zaś jego warstwę, wzniesioną po ostatnim pożarze wału, co można łączyć z najazdem Krzyżaków w r. 1331, na wiek XIV. O tym, że gród pełni jeszcze w tym czasie funkcje obronne przekonują nas licznie tu znajdowane żelazne bełty kusz i ostroga żelazna z gwiaździstym kolcem.

Tuż przed zakończeniem badań w r. 1950 podjęto prace wykopaliskowe, jak wspomniano wyżej, na przedpolu grodziska, na terenie Chłapowa, gdzie stwierdzono ślady osadnictwa starszego od grodu w Gieczu, a mianowicie z przed połowy X wieku. I tutaj nie brak było żużli żelaznych, które ponadto odkryto również w czasie badań powierzchniowych na łąkach sąsiedniej wsi Borzejewo. Poza tym badania w r. 1950, podobnie jak w latach poprzednich, dostarczyły też znacznej ilości najrozmaitszych zabytków ruchomych, m. in. zaś ziarn dwóch gatunków żyta, a ponadto pszenicy, bobiku i grochu.

Najciekawszym rezultatem badań w r. 1951 jest wyśledzenie na przestrzeni ok. 150 m drogi, łączącej gród wzgl. przylegające doń z półn.-zach. rozległe podgrodzie z osadą Giecz, obejmującą zabudowania b. folwarku i otoczenie kościółka romańskiego pod wezw. Wniebowzięcia N. M. P. Jak można zorientować się z kilku dokonanych tu wkopów i obserwacji terenu droga ta, szeroka ok. 6 m (!) prowadziła przez łąki bagniste i przez koryto strugi Moskawy, nad którą zapewne wzniesiony był most. Zbudowano ją z kilku rzędów pali, równoległych do kierunku jej biegu, a wolną przestrzeń pomiędzy nimi wypełniono bierwionami ułożonymi w konstrukcji przekładkowej. Nawierzchnia drogi umocniona była ziemią i kamieniami.

Ryc. 6. Okładzina (?) rogowa z ornamentyką roślinną

Jednolity materiał zabytkowy, występujący wśród konstrukcji drewnianych drogi, m. in. zaś srebrny kabłączek skroniowy typu pomorsko-obotryckiego, pozwala przypuszczać, że zbudowano ją w XI lub w XII wieku. Zabytki znajdowane w ziemi i między kamieniami nawierzchni wskazują jednak, że spełniała ona swą rolę jeszcze w XIII i XIV stuleciu. Wśród konstrukcji drewnianych drogi odkryto także bogaty materiał paleobotaniczny, i paleozoologiczny, który będzie poddany dokładnym badaniom. Już obecnie udało się wyróżnić ziarna żyta, jęczmienia, prosa, siemię i łodygi lnu, pestki ogórków, winogron, wiśni lub czereśni i kilku gatunków śliwy, orzechy laskowe itp. Ponadto znajdowano tu liczne skrawki wyprawionej skóry bydlęcej, wiele najrozmaitszych wyrobów drewnianych — m. in. nogi stołka i dwie kuleczki (do ściągania sieci) oraz wióry i inne odpadki drewniane, które noszą ślady piły i szerokich siekier żelaznych.

Ryc. 7. Fragment konstrukcji drewnianych drogi łączącej osadę Giecz z jednym z podgrodzi

Badania odcinka tej drogi, położonego w sąsiedztwie grodu, stwierdziły, że odbiega ona tu raptownie od grodu i kieruje się do wspomnianego wyżej rozległego podgrodzia. W tym wykopie stwierdzono również fragment ławy kamiennej wału grodowego, który w tym miejscu został później całkowicie zniwelowany, oraz fosy, wypełniającej wolną przestrzeń między wałem a drogą.

Oprócz wspomnianych badań, w łączności z podjętymi ostatnio pracami konserwatorskimi, wykonano niewielki wykop przy kościółku romańskim w Gieczu, który wykazał całkowite zakłócenie warstw kulturowych na skutek długotrwałego używania tego miejsca jako cmentarza. Wykop ten będzie jeszcze przedłużony w kierunku półn. w celu zbadania ewentl. umocnień osady Giecz. podobny wykop wykonano również w samym kościółku. Ponadto na terenie grodziska kontynuuje się prace wykopaliskowe mające na celu prześledzenie dalszych części odkrytej dwa lata temu zagadkowej konstrukcji kamiennej oraz dokładne zbadanie znajdujących się tu dymarek.

Dalsze badania, które przewiduje się tu także w latach następnych wyjaśnią niewątpliwie niejedno jeszcze zagadnienie związane z tym niezmiernie interesującym obiektem.

Przypisy