Krystyna Milecka

Analiza pyłkowa osadów jeziornych w Gieczu — stan badań

Wstęp

Giecz koło Nekli należał do centralnych punktów tworzenia się Państwa Polskiego. Jego źródła sięgają początków formowania zespołów plemiennych. Usytuowany na szlaku do Gniezna — od południa i Poznania — od wschodu, był jednym z ogniw obronnych rodzącego się państwa.

Prowadzone w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych naszego stulecia prace wykopaliskowe ujawniły istnienie budowli kamiennej na wzór podobnych, odkrytych wcześniej na Ostrowie Lednickim, w Wiślicy i Płocku, a składającej się z dwóch części: rotundy, stanowiącej kaplicę i prostokątnego palatium (Kostrzewski, 1952). W Gieczu wzniesiono jedynie jej fundamenty, dalsze prace przerwała zmiana uwarunkowań historycznych. Jednak częściowo zrealizowany projekt oraz istniejący wcześniej gród stanowią dowód ważności strategicznej tego miejsca w Polsce Pierwszych Piastów, zwłaszcza że w okolicy istniały podobne grody w Chłapowie, Dzierżnicy i Gułtowych, a także w kilku innych dalej położonych miejscach (Błaszczyk, 1978). Grodzisko w Gieczu otoczone było wałem i posiadało dwie bramy: południową i północno-wschodnią. Z osadą handlową gród łączyła grobla i most, prowadząca przez rozlewiska i bagna.

Najazd Brzetysława w 1039 roku położył kres świetności Giecza. Po dłuższej przerwie życie grodu odrodziło się i miejsce to egzystowało jako ważny ośrodek handlowy i administracyjny do schyłku trzynastego stulecia. Jego pozycja osłabła w dobie przemian organizacyjnych i reformy miejskiej (Błaszczyk, 1978).

Ryc. 1. Lokalizacja rdzenia G-1/89.
1 - drogi, 2 - łąki, 3 - rozle­wisko, 4 - cieki wodne, 5 - grodzisko,
6 - rdzeń G-1/89

Grodzisko w Gieczu i jego otoczenie zostało włączone do programu badań paleoekologicznych i paleolimnologicznych prowadzonych przez Zakład Paleoekologii Czwartorzędu UAM w środkowej Wielkopolsce, szczególnie na terenie Lednickiego Parku Krajobrazowego (por. Tobolski, 1989). Zadecydowało o tym specyficzne położenie umożliwiające studia paleoekologiczne, sąsiedztwo z Ostrowem Lednickim jako punkt odniesienia do przeszłości, a także związek administracyjny łączący Lednicki Park Krajobrazowy i Muzeum Pierwszych Piastów z Rezerwatem Archeologicznym w Gieczu.

Od zakończenia prac archeologicznych związanych z Milenium Państwa Polskiego, w Gieczu nie prowadzono prac badawczych. Obiekt ten nie posiada również żadnej dokumentacji palinologicznej. Jedynie opracowanie makroszczątków wykonała M. Klichow­ska na podstawie wydobytych materiałów wykopaliskowych z lat 1950–1952 (Klichowska, 1953).

Metody badań

W 1988 roku wykonano wiercenia sondażowe we wschodniej części łąki, przylegającej do grodziska i pobrano próby kontrolne (Milecka, Tobolski, w druku). Nowy rdzeń przeznaczony do analizy pyłkowej pobrano w 1989 roku z łąki na wschód od grodziska pomiędzy wałem a rzeką Maskawą. Wiercenie osiągnęło głębokość tylko 7 m i nie dotarło do dna, ponieważ wiercono świdrem o średnicy puszki 10 cm (ryc. 1).

Stropową część rdzenia tworzy torf turzycowy o różnym stopniu rozkładu. Na głębokości 60–70 cm znajduje się przejście torfu w osady jeziorne. W stropie formują je gytie grubodetrytusowe, a głębiej gytia wapienna o zmiennej barwie. W osadzie limnicznym występują przewarstwienia skorupek mięczaków.

Próby o objętości 0,5 cmł pobierano co 10 cm. W kilku miejscach będą one musiały być zagęszczone ze względu na duże różnice w wartościach procentowych następujących po sobie spektrów.

Czynności laboratoryjne obejmowały odwapnienie gytii wapiennej i usunięcie części roślinnych głównie z prób stropowych, a następnie acetolizę metodą Erdtmana. Do każdej próby dodano dwie tabletki Lycopodium w celu umożliwienia obliczeń koncentracji ziarn pyłku w 1   cmł (Stockmarr, 1972). W spektrach wzięto pod uwagę 1 000 ziarn AP, z wyjątkiem prób stropowych, w których uwzględniano do 500 ziarn z powodu niskiej frekwencji.

Wyniki badań

W spągowej części rdzenia osady pochodzą z okresu atlantyckiego. Po dominacji sosny w okresie borealnym w miejsce lasów sosnowych i sosnowo-brzozowych rozwinął się mieszany las liściasty z udziałem dębu — początkowo 6 %, następnie do 15,1 %, wiązu do 8,9 %, lipy do 5,6 % i od początku występującego jesionu do 5,8 %. W dużych ilościach obecne są także leszczyna (maksymalna zawartość na głęb. 6,4 m wynosi 33,5 %) i olcha (25 % na głębokości 6,4 m).

Krzywa procentowa Quercetum mixtum utrzymuje się na wyrównanym poziomie 25–30 % z wyjątkiem kilku prób spągowych (niewiele poniżej 20 %). Spada zawartość wiązu do około 2 % (minimum 0,9 % na 4,3 m). Natomiast lipa utrzymuje stale wartości około 2–4 %. Krzywa dębu podnosi się do około 20 % (maksimum 22,2 % na 4,7 m), najniższa w tym przedziale zawartość 13,3 % jest na głębokości 5,0 m. W tej części rdzenia występują wskaźnikowe ziarna pyłku Viscum, a później także Hedera, informujące o dobrych warunkach klimatycznych.

Zawartość procentowa roślin zielnych utrzymuje się cały czas na poziomie 2–4 %, co świadczy o istnieniu zwartej pokrywy leśnej na tym terenie. Pojawiają się pojedyncze ziarna Ericaceae, Brassicaceae, Apiaceae, Ranunculaceae, a także Filipendula i Compositae. Z grupy wskaźników antropogenicznych prawie bez przerwy występuje Artemisia, w poszczególnych spektrach pojedyncze ziarna innych roślin synantropijnych jak: Rumex typ acetosa-acetosella i Urtica, a ponadto Chenopodiaceae i Plantago lanceolata.

W okresie subborealnym nadal panują mieszane lasy liściaste z dużym udziałem dębu, lipy, wiązu i jesionu. Maksymalne zawartości wynoszą: dąb — 22,7 %, wiąz — 6,6 %, lipa — 5,2 % i jesion — 5,2 %. Suma głównych składników lasów mieszanych osiąga swoje maksimum na głębokości 4,7 m i wynosi 37,8 %. Regularnie występują duże ilości Corylus i Alnus. Zawartość sosny utrzymuje się na niskim poziomie około 10–15 %. W początkach okresu subborealnego nadal obecne są pojedyncze ziarna pyłku Hedera i Viscum, przy czym bluszcz występuje sporadycznie aż do głębokości 3,0 m.

Na głębokości 4,4 m pojawia się ciągła krzywa graba, która po kilku wahaniach zaczyna sukcesywnie rosnąć i osiąga pierwsze, bezwzględne maksimum — 31 %. Wraz z rosnącą ilością Carpinus obniżają się krzywe dębu — do 8,2 %, wiązu — do 2,0 %, lipy — do 0,7 % i leszczyny do 5,0 %. Spadek zawartości QM wiąże się również z pierwszym niewielkim odlesieniem. Drugie maksimum graba występuje na głębokości 2,4 m i wynosi 20,6 %. Ostatnie maksimum — 23,0 %, pojawia się na głębokości 1,8 m. Takie ułożenie krzywej graba wykazuje duże podobieństwo do wyników z badanych osadów okolic Jeziora Lednickiego, gdzie stwierdzono zawartość Carpinus powyżej 40 % sumy AP (Tobolski, 1988). Świadczy to o ekspansji swoistej postaci lasów grabowych nie tylko w okolicach Lednogóry (por. Tobolski, 1990 i w tym tomie), lecz również w otoczeniu Giecza. Jakkolwiek uzyskane wartości są o kilka procent niższe, to jednak dominacja graba w drzewostanie wystąpiła kosztem ustępujących mieszanych lasów liściastych. Regres krzywej Carpinus jest częściowo wynikiem niewielkiego odlesienia (suma AP 87,5 %), jednakże jeszcze dwukrotnie dochodzi do regeneracji lasów grabowych. Zawartość procentowa ziarn pyłku graba jest ponownie bardzo wysoka. Lasy grabowe ustępują dopiero w okresie wczesnośredniowiecznym pod wpływem znaczniejszego rozwoju osadnictwa.

W stropowej części rdzenia, już w okresie subatlantyckim spada udział drzew — składników mieszanego lasu liściastego na korzyść początkowo graba, później roślin zielnych. W dużych ilościach występuje olcha — ponad 20 %, następnie spada do kilkunastu procent, a wreszcie do 2,0 % na głębokości 0,3 m. Liczny jest udział brzozy, jednak widać ogólny spadek ziarn pyłku drzew, ich najniższa zawartość wynosi 45,0 %, co świadczy o znacznym odlesieniu okolicy Giecza. W trzech stropowych spektrach wyraźnie wzrasta procentowy udział drzew i krzewów — do 86,8 %. Jest to spowodowane bardzo wysoką zawartością Pinus (78 %). W tym przedziale głębokości sosna osiągnęła bezwzględną przewagę w całym diagramie (ryc. 2).

Wskaźniki antropogeniczne

Rośliny należące do grupy wskaźników działalności człowieka pojawiają się od najgłębszych zbadanych pokładów osadu. Stale występuje Artemisia (do 0,7 % ziarn pyłku w spektrum), zaobserwowano też pojedyncze ziarna Rumex i Urtica. W przedziale 4,9–6,0 m występują nieliczne sporomorfy Chenopodiaceae, a pierwsze ziarno Plantago lanceolata spotykamy w spektrum z głębokości 5,9 m. Powyżej 5,0 m gatunek ten występuje już regularnie. Ziarna pyłku Humulus stwierdzono w dwóch spektrach spągowych. Można przypuszczać, że pochodzą one ze stanowisk naturalnych. Pierwsze pojedyncze sporomorfy zbóż zaobserwowano tuż przed pierwszym odlesieniem. Jedno z nich zidentyfikowano jako Triticum.

Wahania krzywej odlesienia terenu wyznaczają trzy fazy osadnicze. Pierwsza z nich charakteryzuje się niewielkim stopniem deforestacji. Krzywa zielnych dochodzi do 12,5 %. Na skutek działalności gospodarczej człowieka nastąpiło przerzedzenie zwartej pokrywy leśnej. Na głębokości 3,3–2,4 m występuje ciągła krzywa bylicy (do 1 % zawartości). Regularnie obserwujemy Plantago lanceolata, pojawia się także Rumex, Urtica i Chenopodiaceae. Ponadto występują pojedyncze na różnych głębokościach ziarna wszystkich roślin należących do grupy wskaźników antropogenicznych. Nie zaobserwowano tylko Centaurea cyanus, pomimo że stwierdzono pierwsze nieliczne ziarna zbóż.

Ryc. 2. Giecz, rdzeń G-1/89. Procentowy diagram pyłkowy

W drugiej fazie osadniczej zawartość wskaźników antropogenicznych wyraźnie wzrasta i swoje maksimum — 14,6 % osiąga na głębokości 2,1 m. Najwięcej w tym przedziale zaobser­wo­wano bylicy, babki lancetowatej i po­krzy­wy, a w grupie zbóż — żyta, które poza pierwszym ziarnem w fazie wcześniejszej pojawia się od razu w znaczącej ilości (maksymalnie 2,1 %). Na uwagę w tej fazie osadniczej zasługuje pojawienie się ziarn pyłku lnu, co może świadczyć o miejscowej uprawie i prawdopodobnie gospodarczym wykorzystaniu tej rośliny. Ślady działalności człowieka widoczne są do głębokości 2,1 m. Suma roślin wskaźnikowych wynosi 14,6 %, a następ­nie gwałtownie spada do 1,6 %. Również łączna ilość wszystkich roślin zielnych wykazuje podobny nagły skok z 35,0 % do 10,0 %, (suma AP + NAP). Dane te wskazują na wyraźne osłabienie ekspansji człowieka i szybko postępującą regenerację drzewostanu. W odnowionym lesie ponownie dużą rolę odgrywa grab.

Ostatecznie zwarte drzewostany ustąpiły podczas trzeciej fazy osadniczej, a wskaźniki antropogeniczne osiągnęły zdecydowanie najwyższe wartości. Jest to czas odpowiadający wczesnemu średniowieczu, a więc okresowi rozwoju grodu gieckiego. Zawartość wskaźników osadniczych wynosi 7,9 % na głębokości 1,6 m i rośnie do wartości maksymalnej 17,4 %, a następnie utrzymuje się na poziomie około 14 %.

W spektrach tej fazy występuje ciągła krzywa Artemisia, Plantago, Cannabis, Chenopodiaceae, Humulus, Urtica i krzywa zbóż, w której duża jest zawartość sporomorf żyta i pszenicy. Stwierdzono także owies. Maksymalna suma ziarn pyłku zbóż wynosi 4,6 % i może świadczyć o intensywnej gospodarce rolnej w okolicy Giecza. O działalności gospodarczej również dostarcza informacji ciągła krzywa konopii.

Rośliny wodne i błotne

Z roślin wodnych na podstawie analizy pyłkowej stwierdzono: Potamogeton, Nuphar, Nymphaea, Alisma i Stratiotes. Największe ich nagromadzenie przypada na czas panowania faz zasiedleńczych i być może z tym związanej eutrofizacji jeziora. Stosunkowo najmniej jest to widoczne w pierwszym, słabo zaznaczonym okresie odlesienia, a nie tak dużym nasileniu działalności człowieka. Na głębokości 0,7–0,1 m stwierdzono bardzo znaczne zawartości zarodników Polypodiales, związanych z okresem wypłycania i zaniku jeziora.

Sumaryczna krzywa glonów Pediastrum występuje regularnie z niewielką przerwą od 4,2–3,8 m. Zawiera pięć gatunków: Pediastrum boryanum (występujący najliczniej), P. duplex, P. simplex i P. integrum, a w jednym przypadku zaobserwowano także P. fetras. Do początków pierwszej fazy osadniczej krzywa przedstawia niewielkie wartości dochodzące do 1 %. Wraz z rozwojem osadnictwa zawartość Pediastrum rośnie bardzo gwałtownie osiągając w drugiej fazie 15 000 %. Tak duży pojaw tych glonów jest prawdopodobnie wywołany eutrofizacją jeziora na skutek działalności gospodarczej człowieka.

Literatura