Teresa Rodzińska-Chorąży

Wielkopolskie zespoły rezydencjonalne w Gieczu i na Ostrowie Lednickim — problem rekonstrukcji i relacji chronologicznych

W latach 1987–1990 przeprowadzono na Ostrowie Lednickim badania ściśle podpo­rządkowane wyjaśnieniu zagadnień związanych z architekturą monumentalną 1. Nieco później, w roku 1993 i 1994, podobne badania prowadzono nad reliktami kamiennego założenia w grodzisku w Gie­czu 2. Dzisiaj, z perspektywy niemal 10 lat można podjąć próbę ponownego spojrzenia na oba te zespoły.

Odkładając na bok (kontrowersyjną dla wielu) kwestię przeznaczenia budowli na Ostrowie Lednickim w I fazie funkcjonowania, warto zająć się ze szczególną uwagą zagadnieniem rekonstrukcji i niewątpliwych związków formalnych, jakie łączą oba te wielkopolskie założenia.

Giecz, zarys fundamentów palatium z oznaczeniami murów i pomieszczeń. Rys. M. Rosół

Weryfikacja ustaleń B.Kostrzewskiego 3 z lat 50. XX wieku wykazała, że istotnie, tak jak podawał odkrywca, w rejonie budowli podłużnej i centralnej w Gieczu brak śladów jakiejkolwiek zaprawy murarskiej, warstwy budowlanej i przede wszystkim destruktu, który powinien zalegać nad pozostałościami zniszczonych murów. Słuszny był zatem jego wniosek, iż wzniesienie tego zespołu nigdy nie doszło do skutku. Po założeniu, zapewne dolnej części, fundamentów składających się z dwóch warstw kamieni spojonych twardą gliną, zaniechano budowy. Położony fundament miał od 60 do 90 cm wysokości, a użyte do jego konstrukcji duże otoczaki miały średnicę od 30 do 60 cm.

Wszystkie odsłonięte mury były ze sobą ściśle przewiązane, wykazują więc pełną jednorodność koncepcji architektonicznej. Fundamenty zespołu gieckiego zachowały się w nienaruszonym stanie z wyjątkiem południowo–wschodniego narożnika części prostokątnej. W miejscu tym zaobserwowano ubytek muru spowodowany wkopaniem weń nowożytnego grobu.

Porównanie rzutu poziomego założenia w Gieczu z innymi wczesnopiastowskimi zespołami rezydencjonalnymi pozwala zauważyć, że jedynie budowla na Ostrowie Lednickim stanowi niemal dokładny jego odpowiednik. Wyraża się to nie tylko wysoce zbieżnym rzutem poziomym, ale także techniką wykonania fundamentu oraz wymiarami całości i poszczególnych części.

Analiza planu i rekonstrukcja

Z zestawienia danych liczbowych wynika, że wymiary zespołu w Gieczu są niemal identyczne jak na Lednicy. Rzut poziomy reliktów gieckich wydaje się przedstawiać budowlę nieco większą. Należy jednak pamiętać, że pomiar dokonany w Gieczu dotyczy partii fundamentowej, zaś pomiar Lednicy — wnętrz w ich części naziemnej. Porównywanie ich obu musi zatem uwzględniać tę różnicę i wynikające z niej niezgodności. Oba zespoły prezentują oprócz zbliżonych wymiarów identyczny układ pomieszczeń, z budowlą centralną na wschodnim krańcu i kwadratową salą na krańcu zachodnim. Sprzężenie członu centralnego i podłużnego następuje wzdłuż wspólnej osi, przebiegającej ze wschodu na zachód, będącej równocześnie osią symetrii całego założenia. Symetrię tę narusza jedynie krótki mur w południowej części pomieszczenia II, nie mający odpowiednika po stronie północnej. Wstawienie go w tym miejscu musiało być zatem podyktowane istotnymi względami funkcjonalnymi. Przez pomieszczenie III przebiega nadto linia dzieląca całe założenie na dwie równe długością części. Można więc powiedzieć, że ma ono także specyficzną oś symetrii, biegnącą wzdłuż linii północ-południe.

Należy stwierdzić, że destrukcja późniejszym wkopem wschodniej części fundamentu obwo­dowego S spowodowała sporo zamieszania w próbach rekonstrukcji obu części założenia.

Zespoły sprzężone jednoosiowo:
a – Devin; b – Giecz; c – Lednica I faza, wg T. Rodzińskiej-Chorąży.
Rys. M. Rosół

Zła interpretacja rozwaliska oraz sugerowanie się wizją budowli na Ostrowie Lednickim sprawiło, iż na starych planach widzimy rzut poziomy zespołu w Gieczu z kolistym fundamentem przypominającym tę samą partię Lednicy, co pociągnęło za sobą interpretację pomieszczenia II' jako mieszczącego klatkę schodową wiodącą na emporę rotundy 4. Nie ma żadnych podstaw, aby uznać wnętrze II' za przestrzeń mieszczącą schody. Odpowiada ona identycznemu wąskiemu pomieszczeniu na Ostrowie Lednickim, tam widzimy jednak, że odpowiednik muru P w części wschodniej ma wyraźne zakończenie i lico, nie łączy się więc ze wschodnim murem budowli podłużnej. Czy takie samo rozwiązanie miało być w Gieczu? Możemy się tylko domyślać, że tak. Nie ma jednak żadnych materialnych przesłanek, by na podstawie istnienia pomieszczenia II' rekonstruować projekt empory zachodniej w rotundzie.

Oprócz wyraźnych podobieństw pomiędzy reliktami w Gieczu i na Lednicy zachodzą także istotne różnice. Czego nie ma w założeniu gieckim? W pomieszczeniu V nie ma śladu po punktowych filarach, ustawionych na osi W-E w analogicznym wnętrzu budowli na Lednicy 5. Nie ma również krótkiego muru znajdującego się na Lednicy w pomieszczeniu III, w jego części południowej. Fundamenty w Gieczu dają nam obraz zespołu lednickiego bez: a – kolistej klatki schodowej w południowo-wschodnim narożniku części prostokątnej; b – filarów w tzw. auli; c – muru południowego, na którym zapewne wspierały się schody wbudowane w pomieszczenie najwęższe. Te trzy elementy pojawiły się w budowli lednickiej dopiero w drugiej i trzeciej fazie funkcjonowania.

Można się zastanawiać, czy na głębokości fundamentów odsłoniętych w Gieczu musiały wystąpić wszystkie elementy planowanego zespołu. Czy dzisiejszy ich zarys obrazuje dokładnie to, co miało na nich stanąć? Przy założeniu, że średnia głębokość znanych, wczesnopiastowskich fundamentów w Wielkopolsce wynosi ok. 100 do 130 cm, fundament giecki dochodzący do 90 cm osiąga prawie odpowiednią wysokość. Przy średnicy zastosowanych otoczaków, brakuje najdalej jednej warstwy do uzyskania pełnego wymiaru. Na tej wysokości nawet fundamenty elementów nie konstrukcyjnych i nie dźwigających wielkich mas muru musiałyby już zostać założone. Stąd też można przyjąć, że to, co dobudowano na Lednicy w drugiej i trzeciej fazie — nie było projektowane w Gieczu. Wysoce prawdopodobne jest zatem stwierdzenie, że istnieje ścisła relacja, zarówno formalna, jak i chronologiczna, pomiędzy projektem budowli w Gieczu, a zrealizowaną, pierwotną koncepcją budowli na Ostrowie Lednickim. Ścisły związek obu tych zespołów dotyczy jednak formy (i okresu) przed przebudową rezydencji na wyspie.

Dopuszczalne i wysoce prawdopodobne jest interpretowanie pomieszczenia III, najwęższego spośród wszystkich, jako sieni, przez którą wiodło zapewne wejście do wnętrza. Brak jednak uzasadnionych przesłanek, aby instalować w tej sieni schody wiodące na drugą kondygnację. Stan fundamentów i odsłonięte elementy nie pozwalają na rekonstruowanie drugiej kondygnacji ani w budynku prostokątnym, ani w rotundzie. Musimy więc przyjąć, że budowla jakiej się domyślamy w Gieczu miała być jednopoziomowa. Należy zgodzić się ze zmodyfikowanym poglądem K. Józefowiczówny, iż nie ma także przesłanek do rekonstruowania wewnętrznego atrium (podobnie jak wykluczono takie rozwiązanie dla Ostrowa Lednickiego) 6. Wysokość dachu nakrywającego wszystkie pomieszczenia należy rekonstruować na tej samej wysokości, również z uwagi na brak danych dla przyjęcia innego rozwiązania.

Pole do największych spekulacji stwarza rzut poziomy fundamentów rotundy. Ta idealnie centralna budowla, bez wyodrębnionej w fundamencie części ołtarzowej, jest integralnie związana z budynkiem prostokątnym i musimy przypuszczać, że w górnej, niezrealizowanej partii planowane było przejście łączące oba człony. Wyjątkowa w architekturze wczesnopiastowskiej szerokość jej fundamentu (3 m) w pełni uzasadnia domysły, iż projekt części naziemnej był bardziej rozczłonkowany 7. Jednakże propozycja K. Józefowiczówny zakładająca formę rotundy z półkolistymi siedmioma niszami (w tym wschodnią nieco większą niż pozostałe) i ósmą niszą prostokątną w miejscu połączenia z palatium — nie jest jedyną możliwością 8. Równie uprawniona jest inna wersja. Na zachowanym okręgu fundamentów mógł bowiem stanąć także oktogon, którego grubość muru osiągnęłaby około 2,30 do 2,40 m, co wciąż jeszcze pozwoliłoby na umieszczenie niszy w każdym boku. Mogła to więc być rotunda niszowa, bądź też oktogon niszowy. Co więcej, owe nisze wcale nie musiały być jednakowe, mogły być naprzemiennie półkoliste i czworoboczne. Bez względu jednak na to, czy była to rotunda, czy oktogon — centralne budowle niszowe nie były wyposażane w empory zachodnie bądź okrężne, z wyjątkiem wąskiej galerii ponad niszami — o czym pisała Józefowiczówna 9. W Gieczu jednak nie ma możliwości zlokalizowania schodów wiodących na taki „okrężny pasaż”. Zatem jedyna dopuszczalna wersja rekonstrukcji projektu gieckiej budowli centralnej zakładać jedynie zamiar wzniesienia jednopoziomowej rotundy lub oktogonu, zapewne z niszami w grubości muru i przejściem na osi, prowadzącym do pomieszczenia II. Brak podstaw do rekonstruowania kopuły jako zamknięcia tej przestrzeni, chociaż nie można całkowicie wykluczyć takiego rozwiązania. Pewniejsze wydaje się być przyjęcie stożkowego lub ośmiobocznego dachu mającego nakrywać tę budowlę.

Datowanie

Zestawienie założenia gieckiego z lednickim oraz zbieżność zasad ich kompozycji pozwala na wyciągnięcie kilku wniosków.

1. Związek obu zespołów dotyczy: a – projektu budowli w Gieczu, b – zrealizowanej pierwszej fazy budowli na Ostrowie Lednickim.

2. Forma architektoniczna budowli lednickiej w pierwszej fazie trwała dość krótko, po czym podjęto przebudowę, poważnie zmieniającą bryłę całości 10.

3. Projekt budowli w Gieczu nie zawiera elementów, które pojawiły się na Lednicy po przebudowie.

4. Funkcjonowanie pierwszej fazy budowli lednickiej datować można na 3. i 4. ćwierć X wieku 11.

5. Jeżeli budowla w Gieczu miałaby powstać w czasach Mieszka II i nawiązywać do formy założenia na Lednicy — to dlaczego w Gieczu powtarzano plan budowli, która w tym czasie wyglądała już inaczej?

6. Powyższe przesłanki wskazują na prawdopodobieństwo, iż założenie w Gieczu może być współczesne pierwszej fazie Lednicy, a tym samym nie może być datowane na okres panowania Mieszka II, lecz na 2. połowę wieku X. Takiemu datowaniu nie przeczy obecne datowanie metodami archeologicznymi 12.

7. W obu przypadkach datowanie zamyka się w 2. połowie X wieku. Jeżeli przyjąć (bez względu na interpretację funkcji zespołu), że powstanie rezydencji lednickiej wiązać należy z Mieszkiem I, analogicznie należy datować założenie w Gieczu.

Zespół rezydencjonalny w Gieczu a inne palatia wczesnopiastowskie

Oprócz zespołów z Giecza i Ostrowa Lednickiego, z okresu wczesnopiastowskiego pochodzi także palatium w Przemyślu datowane na 1. tercję wieku XI, podtrzymujące wielkopolską tradycję wznoszenia rezydencji składającej się z budowli podłużnej i centralnej, usytuowanych na jednej osi. Jednakże zespół w Przemyślu prezentuje zupełnie odmiennie rozplanowany podział wnętrza i zdecydowanie prostszą formę budowli centralnej. Schemat zastosowany w kompozycji w Gieczu i na Lednicy nie występuje w palatium w Przemyślu. Jednoapsydowa rotunda w palatium przemyskim nie realizuje ściśle wymogów pełnej symetrii, gdyż apsyda nie znajduje się na osi całego założenia, zakłócając tym samym zasadę dokładnie przestrzeganą w znanych zespołach wielkopolskich. Palatium przemyskie, późniejsze od wielkopolskich zapewne o około 40–50 lat, realizuje tę samą ogólną dyspozycję, ale bez zastosowania ich szczególnego rozplanowania, a prostokątna (nie kwadratowa) aula została umieszczona we wschodniej części budynku prostokątnego i przylega bezpośrednio do rotundy. Mimo tych różnic zespół w Przemyślu pod względem formalnym, jako jedyny najbliższy jest zespołom w Gieczu i na Lednicy. Inne znane palatia, takie jak "sala o 24 podporach" w zespole wawelskim z około połowy XI wieku, czy romańskie już budowle w Wiślicy i Legnicy wzniesione zostały w oparciu o inną zasadę, w której wolnostojący budynek prostokątny nie łączy się z budowlą centralną usytuowaną w pobliżu.

Na obecnym etapie badań materiał porównawczy z okresu wczesnopiastowskiego jest zdecydowanie niepełny. Nie ma raczej szans na odtworzenie formy palatium w Gnieźnie, wyeliminować także należy publikowane w literaturze "palatia" w Płocku i Tumie pod Łęczycą, gdyż relikty te są zapewne pozostałościami bazylikowych kościołów Nie znane są jak dotąd jedenastowieczne palatia w kaliskim grodzisku na Zawodziu, na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu, w Sandomierzu czy Płocku, chociaż zapewne się tam znajdowały. W tej sytuacji kluczowe znaczenie dla dalszych badań w tym zakresie mają wykopaliska w obrębie grodu poznańskiego, tym bardziej, że to właśnie rezydencja poznańska może stanowić obecnie jedyny punkt odniesienia dla założeń w Gieczu i na Ostrowie Lednickim.

Wnioski

1. Układ pomieszczeń zespołu w Gieczu ma ścisły i bezpośredni odpowiednik jedynie w zespole na Ostrowie Lednickim z fazy I.

2. Dyspozycja przestrzenna obu zespołów wielkopolskich, łącząca na jednej osi i w dość rygorystycznym układzie budowlę centralną i podłużną znajduje najbliższe analogie w dwóch założeniach: w budowli z trikonchosem w Devinie oraz palatium w Werli.

3. Budowla w Devinie, w świetle materiału porównawczego, może być interpretowana jako założenie rezydencjonalne pochodzące z czasów Wielkomorawskich 13.

4. Palatium w Werli posiada nierozpoznany w pełni zarys pomieszczeń części podłużnej, a datowanie i odczytanie faz budowy jest wysoce niepewne 14.

5. Zespoły węgierskie, z uwagi na zbyt małą ilość danych dotyczących rekonstrukcji i datowania, stanowią na razie słaby punkt odniesienia. Rotunda w Esztergom styka się jedynie z narożnikiem budynku podłużnego, a obie części nie są sprzężone osiowo. Rekonstrukcja budowli centralnej w Eger jest w większej części hipotetyczna.

6. Pomimo niepełnej symetrii (apsyda nie na osi) jako bliską analogię uznać także można palatium w Przemyślu. Założenia w Gieczu, na Ostrowie Lednickim, w Przemyślu, Devinie i Werli tworzą wg K. Żurowskiej odrębny typ założeń rezydencjonalnych, nazwany umownie „typem wczesnopiastowskim” 15.

7. Zespoły w Devinie, Gieczu i na Ostrowie Lednickim reprezentują typ podziałów wewnętrznych wywodzących się z tradycji poźnoantycznych willi prowincjonalnych, zaś zespoły w Werli i Przemyślu zdecydowanie nawiązują do tradycji wielkich auli w architekturze karolińskiej i ottońskiej.

8. Nie można w chwili obecnej wskazać bezpośredniego i bezspornego modelu dla założeń wielkopolskich. Są one powiązaniem układu jednotraktowych, prowincjonalnych willi poźnoantycznych z karolińską zasadą włączania w zespoły rezydencjonalne budowli sakralnych oraz z tendencją do scalania w jednym zespole członów o różnych funkcjach. Być może na ukształtowanie przykładów wczesnopiastowskich miała wpływ także kompozycja jednoosiowych zespołów katedralnych z północnej Italii. Jak dotąd, najbliższym formalnie założeniem jest budowla w Devinie oraz pewne fragmenty palatium w Zurichu. Dalsze badania z pewnością pozwolą na poszerzenie wiedzy w tym zakresie.

Zespoły budowli w Gieczu i na Ostrowie Lednickim — warianty historii

Ustalenie zarówno chronologii względnej obu zespołów, jak i ich chronologii bezwzględnej musi pozostać w sferze mniej lub bardziej prawdopodobnych hipotez.

Wariant I
Oba założenia są sobie współczesne. Ich budowę rozpoczęto równocześnie. Z nieznanych nam powodów zaniechano budowy w Gieczu, ukończono zaś na Ostrowie Lednickim.

Wariant II
Jako pierwszy wzniesiono zespół na Lednicy. Po jego ukończeniu, najprawdopodobniej ten sam budowniczy i ten sam warsztat rozpoczęli budowę analogicznego zespołu w Gieczu, w oparciu o tę samą koncepcję kompozycji, ze zmienionym planem części centralnej. Z nieznanych nam powodów zaniechano tej realizacji.

Wariant III
1. Realizację zamierzenia rozpoczęto w Gieczu. Z nieznanych nam przyczyn zaprzestano tam budowy i przeniesiono ją na Ostrów Lednicki (być może położenie Lednicy było dogodniejsze, z uwagi na usytuowanie w stosunku do Gniezna i Poznania oraz większą obronność wyspy).
2. Po przeniesieniu budowy zmodyfikowano projekt. Poszerzono środkową sień o 1 m, uzyskując w ten sposób więcej miejsca. Plan budowli centralnej zmieniono — z koła lub oktogonu — symboli uniwersalnych, ale w kraju pogan o ograniczonej wymowie, na wpisany w koło równoramienny krzyż -jednoznaczny i oczywisty znak chrześcijaństwa.

Literatura

Przypisy