Teresa Krysztofiak

Giecz

Wczesnośredniowieczny gród w Gieczu został wzniesiony w samym centrum kształtującego się państwa polskiego, w odległości ok. 25 km w linii prostej na południowy zachód od Gniezna i Ostrowa Lednickiego oraz ok. 30 km na południowy wschód od Poznania. Duże znaczenie, jakie przypisywali pierwsi Piastowie grodowi poświadcza zapis w „Kronice Polskiej” Galla Anonima, gdzie dziejopis opisując siły zbrojne Bolesława Chrobrego wymienił Giecz obok Poznania, Gniezna i Włocławka jako ośrodek, skąd pochodziła znaczna część wojowników księcia w liczbie 300 pancernych i 2000 tarczowników. Strategiczne znaczenie miejsca, mającego od południa bronić dostępu do Gniezna i Poznania, potwierdza też, umieszczony w „Kronice Czeskiej” Kosmasa, obszerny opis zajęcia grodu przez księcia czeskiego Brzetysława I podczas jego najazdu na Wielkopolskę (1038). Specjalne miejsce Giecza w strukturze państwa piastowskiego miało swoje odbicie też w ustanowieniu go (najprawdopodobniej już w XI w.) centralnym ośrodkiem rozległej kasztelanii, funkcjonującej przez cały czas wczesnego średniowiecza. Również szczególne nagromadzenie skarbów datowanych na czasy monarchii wczesnopiastowskiej na terenie kasztelanii gieckiej, przewyższające nawet ilość skarbów zdeponowanych w tym samym okresie w okolicy Gniezna i Poznania, rzutuje w jednoznaczny sposób na znaczenie grodu. Do prężnego rozwoju ośrodka przyczyniło się też niewątpliwie jego korzystne położenie w pobliżu krzyżowania się dalekosiężnych szlaków handlowych.

Miejsce, na którym powstał gród odznaczało się niegdyś dużymi naturalnymi walorami obronnymi (por. fot. 1). Wzniesiono go na terenie półwyspu jeziora o silnie rozbudowanej linii brzegowej. Przepływała przez nie niewielka rzeka Moskawa (Źrenica), będąca jednym z licznych dopływów Warty. Obecnie grodzisko stanowi górujące nad płaską okolicą wyniesienie o powierzchni, łącznie z obwałowaniami, ok. 3,6 ha (wnętrze grodu wynosi ok. 1,6 ha), co stawia je w grupie największych wczesnośredniowiecznych grodzisk Wielkopolski. Mimo, że zostało ono częściowo zniszczone poprzez budowę w północnej partii stanowiska probostwa, i związaną z tym niwelację północno-wschodniej partii wału, oraz założenie w części południowej majdanu nowożytnego cmentarza przykościelnego, do tej pory sprawia imponujące wrażenie. Jego obwałowania, o podstawie ok. 30 m, sięgają miejscami wysokości ok. 9 m nad poziom otaczających je obecnie podmokłych łąk i pól uprawnych.

Giecz-Grodziszczko, stan. 1.
Grodzisko z lotu ptaka

Badania archeologiczne, prowadzone w latach 1949–1966 na terenie gieckiego kom­pleksu osadniczego dostarczyły wielu interesują­cych odkryć poświadczających wybitną rolę ośrodka w monarchii wczesnopiastowskiej oraz wyjaśniających okoliczności jego powstania. Istotne korekty ustaleń powstałych w ich wyniku przyniosły prace wykopaliskowe wznowione w 1993 i kontynuowane do chwili obecnej.

W świetle wyników ostatnich badań początki osad­nictwa wczesno­średnio­wiecznego na terenie mikroregionu gieckiego sięgają IX stulecia. Na ten okres datuje się bowiem nie­obronne osady powstałe w bezpośrednim sąsiedztwie półwyspu jeziora, jak i na miejscu przyszłego grodu. Osady te w późniejszym czasie, już w okresie funkcjonowania grodu, stanowiły jego bezpośrednie zaple­cze. M. in. od północy sąsiadowało z nim intensywnie zasied­lona osada przygrodowa, a osada kolejna, znaj­du­jąca się na przeciwległym, wschodnim brzegu jeziora, przekształciła się w ściśle związaną z grodem osadę tar­gową, którą połączono z nim mostem szerokości ok. 6 m i długości ok. 70 m.

Dzięki przeprowadzonym ostatnio badaniom południowo-wschodniego odcinka umocnień grodu, gdzie stwierdzono 3 fazy budowy wału, pozyskano dobrze zachowane drewno konstrukcyjne. Wyniki analiz dendrochronologicznych pozwoliły na określenie początków grodu, jak i datowanie kolejnych faz budowy obiektu. W świetle dotychczasowych danych gród powstał w 2. ćw. X w. Wzniesiony wówczas drewniano-ziemny wał został zbudowany w konstrukcji przekładkowej i rusztowej. Dolne partie stosu zewnętrznego umocnione były dodatkowo konstrukcją hakową. Do profilu obronnego tej fazy należała też, zbudowana w konstrukcji przekładkowej, drewniano-ziemna odsadzka. W latach 80-tych X stulecia umocnienia uległy poszerzeniu poprzez dostawienie kolejnych stosów wzniesionych zarówno w konstrukcji przekładkowej, jak i rusztowej. Zniszczenie grodu, i umocnień związanych z 2. fazą wału, czego śladem jest warstwa spalenizny będąca pozostałością spalonej konstrukcji zwieńczającej, wiązać można najprawdopodobniej z najazdem Brzetysława, mającym miejsce pod koniec lat 30-tych XI w. W fazie ostatniej (w połowie XI w., lub na początku jego 2. połowy) wykorzystano wysoki nasyp wału wcześniejszego, zwieńczając go konstrukcją skrzyniową i licując od zewnątrz solidnym płaszczem kamiennym przy jednoczesnym wzmocnieniu jego dolnych partii kamienno-glinianą odsadzką.

Ponieważ umocnienia grodu gieckiego oraz jego wnętrze zostały rozpoznane w niewielkim zakresie, wyniki przeprowadzonych prac nie stanowią jeszcze odpowiedniej bazy źródłowej, mogącej być podstawą rekonstrukcji rozwoju przestrzennego grodu. Z całą pewnością można jedynie stwierdzić, iż już w 1. połowie X stulecia zajmował on całą powierzchnię półwyspu. Poświadcza to data dendrochronologiczna (940) uzyskana z drewna pochodzącego z północno-wschodniego odcinka wału. Ważną informacją uzupełniającą zagadnienie rozplanowania grodu gieckiego było odkrycie na jego majdanie wału wewnętrznego, obecnie słabo rysującego się w terenie, oddzielającego mniejszą północną część (tzw. gródek książęcy) od większej południowej. Niejasne są jego relacje czasowe do wału zewnętrznego. Wiadomo tylko, iż przestał on pełnić swoją funkcję pod koniec XII, lub na przełomie XII/XIII w. (tak datowane są obiekty wkopane w jego zniwelowaną górną partię). Pośrednio dolną granicę jego wzniesienia (początek wieku XI) wyznaczają wyniki ostatnich badań ustalających chronologię dwóch założeń architektonicznych odkrytych zarówno w południowej partii stanowiska (palatium), jak i w części północnej (kościół); por. ryc. 1.

Budowa obydwu wspomnianych obiektów realizowana była jednocześnie, lub w niewielkim odstępie czasowym, i przypada ona na początek XI w. Wznoszenie palatium przerwano na poziomie jego fundamentów, o czym świadczy brak jakichkolwiek śladów destruktu w warstwach zalegających powyżej. Zorientowane po osi E–W założenie pałacowe składać się miało z części prostokątnej o długości 35 m, szerokości 16 m. Od wschodu przylegać doń miała rotunda kaplica o średnicy odpowiadającej szerokości części prostokątnej. Łączna długość planowanej budowli miała wynosić ok. 47 m. Nieznane są przyczyny zaprzestania realizacji tak imponującej w zamierzeniach budowli, planem swym odpowiadającym najwcześniejszemu palatium rezydencji książęcej na Ostrowie Lednickim, wymiarami natomiast nieco go przewyższającej. Nie jest wykluczone, że mogły się one wiązać z decyzją o przeniesieniu budowli reprezentacyjnej do północnej, mającej być w niedługim czasie oddzielonej, części grodu. Sugestia ta wydaje się prawdopodobna, zważywszy na fragmenty destruktu odrębnej budowli, odsłonięte ostatnio w niedalekiej odległości od kościoła grodowego, w żaden sposób niepowiązane z tym obiektem.

Wzniesiony na początku XI w. w północnej części grodu wspomniany kościół w swoim pierwotnym kształcie był najprawdopodobniej założeniem jednonawowym (o nawie długości 19,2 i szerokości 11 m) zakończonym od wschodu półkolistą apsydą o promieniu równym odcinkowi ok. 2,5 m (por. ryc. 2). Trwające obecnie prace wykopaliskowe przy reliktach tej świątyni ujawniły interesujący i unikatowy na terenie ziem polskich element rozwiązania części wschodniej obiektu w postaci krypty tzw. korytarzowej, której forma wskazuje jednoznacznie na jej przeznaczenie (kult relikwii). Poziom użytkowy krypty odsłonięto ok. 1,2 m poniżej poziomu posadzki nawy. Z interesującą nas 1. fazą funkcjonowania świątyni wiązać można też najprawdopodobniej stosunkowo liczne fragmenty dzwonu (dzwonów?), najstarszego na terenie ziem polskich.

Nasycenie obiektami architektonicznymi ośrodka gieckiego (zasygnalizować w tym miejscu należy, iż w świetle ostatnich badań, niewykluczona jest współczesna budowlom realizowanym na grodzie budowa świątyni na osadzie targowej w miejscu stojącego obecnie XII/XIII-wiecznego kościoła św. Mikołaja) sugerować może wyjątkowe znaczenie Giecza, jakie miał ten gród wśród innych grodów centralnych w czasach pierwszych Piastów. Biorąc pod uwagę nadreńskie inspiracje widoczne w architekturze kościoła grodowego, a także patrimonium świątyni na osadzie targowej (cieszący się szczególną czcią wśród członków dynastii ottońskiej św. Mikołaj), nie można wykluczyć, iż gród mógł stanowić rezydencję syna Chrobrego, i wyznaczonego na jego następcę, Mieszka, męża spokrewnionej z dynastią ottońską księżniczki Rychezy.

Zajęcie Giecza przez księcia czeskiego Brzetysława podczas jego najazdu na Wielkopolskę (1038), opisane skrzętnie i ze szczegółami przez dziejopisa Kosmasa w jego „Kronice”, z uwagi na okoliczności tego wydarzenia, z którym związany był brak jakiegokolwiek oporu ze strony załogi grodu, stanowi bardzo wyraźną górną granicę funkcjonowania ośrodka jako grodu książęcego. Nie oznaczało to bynajmniej, że w późniejszych czasach stracił on na swoim znaczeniu. Od czasów restytucji monarchii, i przez cały okres wczesnego średniowiecza, Giecz był siedzibą rozległej kasztelanii, gdzie dochodziło do spotkań książąt piastowskich, na których podejmowano ważne decyzje polityczne. Ponadto funkcjonował nieprzerwanie jako ważny ośrodek kultu religijnego, co z pewnością, obok tradycji miejsca i jego ówczesnej pozycji w strukturze państwa, przyczyniło się do ustanowienia grodu jako siedziby archidiakonatu.

Bibliografia