Bogdan Kostrzewski

Zespół osadniczy w Gieczu.
Przyczynek do zagadnienia formowania się miast przedlokacyjnych w Polsce

Okres dzielący nas od wczesnego średniowiecza i powstałe w tym czasie zmiany krajobrazu, szczególnie zaś spowodowane późniejszą działalnością człowieka, ogromnie utrudniają wszelkie próby wiernego odtworzenia pierwotnego osadnictwa. Rzadkim wyjątkiem w tym względzie jest zespół osadniczy w Gieczu pod Środą Wkp., który mimo późniejszych zmian, jeszcze dzisiaj zachował wiele cech pierwotnego układu przestrzennego. Zespół ten równocześnie może stanowić cenny przyczynek do zagadnienia formowania się miast przed lokacyjnych w Polsce.

Ryc. 1. Giecki węzeł drogowy.
Wg A. Wędzkiego

Centralnym ośrodkiem zespołu był gród, założony między 800 a 950 r. nad nie istniejącym dziś jeziorem. Jego szczególne znaczenie w okresie formowania się organizacji plemien­nych i przekształcania się ich w państwo wczesnopiastowskie zdaje się nie ulegać wątpliwości. Położony w pobliżu przejścia przez Wartę, na szlaku wiodącym od tego brodu do Gniezna (ryc. 1), już z chwilą wytworzenia się gnieźnieńskiego państwa plemiennego mógł stanowić skuteczny punkt jego obrony od południa. Na pewno zaś takie było jego zadanie w stosunku do Gniezna, a może nawet Poznania na przełomie X i XI stulecia. Świadczy o tym wyraźnie m. in. opis zajęcia Giecza przez czeskiego księcia Brzetysława w czasie jego wyprawy na Polskę w 1039 r., zanotowany w kronice Kosmasa 1. Kronikarz nie wspomina o tym, co zdobywał Brzetysław po drodze między Krakowem a południowymi rubieżami Wielkopolski. Obok Gniezna i Poznania — celu wyprawy — wymienia natomiast Giecz, a nawet poświęca mu sporo miejsca w swych zapiskach, widocznie więc Giecz był wówczas głównym i ostatnim zarazem punktem obrony w drodze z południa do stolicy Polski. Mając to na uwadze nietrudno zrozumieć, dlaczego Gall Anonim 2, opisując siły zbrojne Bolesława Chrobrego, wraz z Poznaniem, Gnieznem i Włocławkiem wymienia również Giecz. Jako ważny punkt strategiczny Giecz dysponował odpowiednim potencjałem militarnym, co zresztą znajduje pełne potwierdzenie w badaniach archeologicznych.

Ryc. 2. Położenie grodu gieckiego i powiązanych z nim osad. Wg A. Wędzkiego

Niemały wpływ na genezę grodu gieckiego miały naturalne warunki obronne, które zapewniał bogato ukształtowany basen jeziora oraz bagnista dolina Moskawy (dawn. Żre­nicy) i jej dopływu (ryc. 2). Lokalizacja grodu na wyspie czy niemniej obronnym półwyspie, położonym w najwęższym przesmyku jeziora, umożliwiała kontro­lę nad jedynym dostępnym w tym rejonie przejściem przez rozwlekłe pasmo wód i bagien. Tutaj krzyżowały się dwa ważne i zapewne od dawna używane szlaki, z których jeden, poś­wiadczony relacją Kosmasa, wiódł ze Śląska przez Śrem do Gniezna, drugi zaś z Mazowsza przez Ląd do Poznania. Gród wreszcie nie mógł powstać w oderwaniu od zaplecza gospodarczego, którego podstawę stanowiła uprawa roli i hodowla bydła. Te dwie najbardziej zasadnicze wówczas gałęzie gospodarki mogły się tu w pełni rozwijać w oparciu o miejscowe gleby i łąki, a uzupełnieniem jej z pewnością było rybołówstwo.

Trudno dziś rozstrzygnąć, który z wymienionych wyżej czynników miał decydujący wpływ na powstanie grodu gieckiego. Faktem jest, że gród istniał już w okresie formowania się zrębów państwa polskiego, zapewne jako czoło terytorialnej organizacji opolnej. Z dużym prawdopodobieństwem można też przyjąć, że z czasem stał się on dziedziczną własnością i jedną z kilku w Wielkopolsce siedzib pierwszych władców Polski. Świadczy o tym rozmach fortyfikacji, duża powierzchnia grodu i znaczne nasilenie osadnictwa w pobliżu niego, jak również odkryta tu budowla pałacowa o charakterze monumentalnym. Te same cechy charakteryzują w Wielkopolsce jedynie grody stołeczne w Kruszwicy, Gnieźnie i Poznaniu. Nie sposób natomiast wątpić, że już w XI stuleciu, być może jeszcze za czasów Bolesława Chrobrego, gród giecki był siedzibą kasztelanii, jakkolwiek w źródłach pisanych kasztelanowie gieccy występują dopiero w XIII stuleciu 3.

Badania archeologiczne nie dostarczyły nam jeszcze wystarczających materiałów do zrekonstruowania planu przestrzennego grodu w najstarszej fazie jego istnienia. Wiadomo, że już wówczas otoczony był potężnym wałem drewniano-ziemnym o konstrukcji rusztowej. Wnętrze grodu zajmowały drewniane zabudowania rezydencji księcia, jego dworu i drużyny. W początkach XI stulecia drewnianą rezydencję księcia miał zastąpić monumentalny kompleks architektoniczny, którego fundamenty odkryto w południowo-wschodniej części grodziska 4. Fundamenty zbudowane są z surowych głazów narzutowych, łączonych zaprawą glinianą i wyrównanych do poziomu mniejszymi kamieniami. Wkop fundamentowy sięga do głębokości 60 cm. Przecięte wkopem starsze warstwy kulturowe oraz zabytki zalegające bezpośrednio na fundamentach datują omawiany obiekt na I połowę XI stulecia. Fundatorem jego byłby zatem Bolesław Chrobry lub — co pewniejsze — Mieszko II.

Ryc. 3. Rzut poziomy rotundy i palatium.
Rys. B. Promiński

Ponieważ obiekt ten posiada nieprze­cięt­ne walory, wypada tu zająć się nim po­krót­ce. Całość kompleksu w rzucie pozio­mym (ryc. 3) skła­da się z dwóch członów, tj. palatium w kształcie wy­dłu­żone­go prostokąta i po­łą­czo­nej z nim wschodnią ścianą szczy­tową kaplicy pałacowej o charakterze rotun­dy. Oba człony zostały zbudo­wane w jednym czasie, o czym świadczy jednolity charakter całej budowli i brak jakichkolwiek śladów łączenia ich ze sobą. Długość całego kompleksu zabudowań na osi wschód-zachód wynosi 47 m, długość zaś samego palatium równa się 35 m. Szerokość palatium wynosi 16 m. Tę samą średnicę ma również rotunda. Wnętrze części pałacowej składa się z pięciu pomieszczeń o niejednakowej powierzchni. W tej postaci kompleks architektoniczny w Gieczu stanowi bliską analogię zabudowań pałacowych na Ostrowie Lednickim koło Gniezna, które wykazują ten sam sposób powiązania części sakralnej ze świecką, niemal identyczny rzut poziomy, a nawet analogiczne wymiary. Wziąwszy pod uwagę, że pałac na Ostrowie Lednickim ma starszą metrykę, nietrudno wysnuć wniosek, że był on wzorem dla budowniczych gieckich.

Budowniczowie ci jednak nie zdołali doprowadzić do końca swego dzieła. Niepokoje za panowania i po śmierci Mieszka II, a wreszcie najazd Brzetysława w 1039 r. sprawiły, że budowę rotundy i palatium zdołano doprowadzić jedynie do górnego poziomu fundamentów. Przemawia za tym m. in. brak jakichkolwiek rumowisk i zaprawy wapiennej. Choć nieukończony, kompleks pałacowy stanowi cenny dokument, który nie tylko wydatnie pomnaża naszą wiedzę o architekturze przedromańskiej, ale także podbudowuje znaczenie grodu gieckiego w Polsce pierwszych Piastów.

Ryc. 4. Próba rekonstrukcji planu przestrzen­nego grodu gieckiego w 2 połowie XI stulecia. Rys. L. Kapczyński

Gród zniszczony najazdem Brzetysława odbudowano w dru­giej połowie XI stulecia. W tym czasie składał się on już z dwóch członów (ryc. 4) o łącznej powierzchni ponad 3 ha, oddzielonych wałem, widocznym dzisiaj tylko w postaci szerokiego garbu przecinającego w poprzek grodzisko. Zadaniem tego wału, który przestał pełnić swą funkcję już w XIII stuleciu, było oddzielenie północnej części grodu, właściwej siedziby władzy, czyli tzw. gródka, od części południowej, stanowiącej podgrodzie. Na terenie gródka stoi dziś kościół drewniany pod wezwaniem Św. Jana Chrzciciela, w obecnej postaci pochodzący z XVIII stulecia, ale wspomniany w źródłach pisanych po raz pierwszy już w dokumencie z 1240 r. 5 Dokument nie wspomina o fundacji, lecz jedynie o nadaniu kościołowi działu dziesiętników, nie wyznacza zatem jego dolnej granicy chronologicznej. Można więc przyjąć, że kościół wybudowano wcześniej, być może już z chwilą przeniesienia ośrodka władzy do północnej części grodu. Wskazują na to również odkryte tu ostatnio relikty wiązanego zaprawą wapienną muru kamiennego, który w obecnym stanie badań można datować na drugą połowę XI lub początki XII stulecia.

Również drugi człon grodu zmienił charakter. Fundamenty niedokończonego pałacu i kaplicy zasypano, dzięki czemu przetrwały do dzisiaj, a całe podgrodzie pokryło się gęstą zabudową domów drewnianych. Wprawdzie zabudowę tę poznaliśmy zaledwie w kilku wycinkach, ale znaczna ilość różnorodnych zabytków pozwala przyjąć z całą pewnością, że domy zamieszkiwała zróżnicowana ludność trudniąca się przede wszystkim produkcją hutniczą oraz rzemiosłem i handlem, a w mniejszym stopniu rolnictwem i rybołówstwem. Charakterystyczna przewaga zajęć miejskich nad wiejskimi pozwala uznać to podgrodzie za pierwszy etap formowania się miasta przedlokacyjnego w gieckim zespole osadniczym. Schyłek tego miasta wiąże się z upadkiem grodu i przypada na XIII stulecie.

Intensywny rozwój wspomnianego podgrodzia w ciągu krótkiego czasu doprowadził do takiego momentu, w którym przestrzeń ograniczona wałami stała się zbyt szczupła. W związku z tym zapewne zaobserwować można rozwój innej osady, jak się zdaje nie obronnej, powstałej w pobliżu grodu, również jednak zależnej od niego. Przylegała ona do niego od strony północno-zachodniej (por. ryc. 2), oddzielona od niego wąską zatoką lub przesmykiem jeziora i rozwijała się na znacznej przestrzeni, zapewne wzdłuż drogi wiodącej z grodu do Poznania. Plan przestrzenny tej osady nie jest jeszcze dostatecznie poznany. Ujawnią to dopiero przyszłe badania wykopaliskowe. Na razie wiadomo jedynie, że na jej wschodnim skraju w XI stuleciu założono cmentarz, w nowszych czasach silnie zdewastowany skutkiem intensywnej uprawy roli. Również i ta osada upadła wraz z grodem w XIII stuleciu. Jakkolwiek nie posiadamy jeszcze wystarczających dowodów, z pewnym prawdopodobieństwem możemy przyjąć, że omawiana osada reprezentuje drugi kolejny etap w procesie formowania się miasta przed­loka­cyjne­go na tym terenie.

Odrębny charakter miała inna osada, położona nad brzegiem jeziora, kilkaset metrów na południe od grodu (por. ryc. 2). Ponieważ w tym miejscu zapewne znajdował się bród zwany Skłokowem, poświadczony dokumentem z 1240 r., osadę można identyfikować ze wsią o tej samej nazwie. Zadaniem jej była zatem kontrola przeprawy przez Źrenicę, na szlaku wiodącym do grodu od południa. W trakcie badań wykopaliskowych stwierdzono tu pozostałość chat naziemnych i półziemianek z paleniskami kamiennymi i ubogim inwentarzem, datowanym na okres od IX–XI stulecia. Osada istniała jednak także w czasach późniejszych, o czym Świadczy ceramika średniowieczna i młodsza. Znajdowano tu również ułamki cegieł. Byłoby to zatem potwierdzenie wiadomości źródłowych, które wymieniają tę wieś jeszcze w XVIII stuleciu. Z charakteru i inwentarza chat wczesnośredniowiecznych można wnioskować, że zamieszkiwała je ludność trudniąca się rolnictwem, rybołówstwem, a być może także hutnictwem. Jest to zatem typowa osada służebna.

Ryc. 5. Przebieg mostu i grobli

Trzeci człon omawianego zespołu stanowi pobliska osada położona na wschodnim brzegu jeziora. Zarówno skąpy zasób źródeł pisanych, jak i niedostateczne jeszcze badania ar­cheo­logicz­ne nie stanowią właściwej podstawy do ustalenia planu prze­strzen­nego również i tej osady, z ko­niecz­ności więc musimy się ogra­niczyć do pewnych uogólnień. W świetle dotych­czaso­wych badań można przyjąć, że początki tej osady odpowiadają chronologicznie pierwszej fazie rozwoju grodu gieckiego. Najstarsze osadnictwo skupiało się zapewne na południe od kościoła romańskiego (por. ryc. 2), na terenie późniejszego folwarku. Wskazuje na to przebieg mostu (ryc. 5) łączącego gród ze wschodnim brzegiem jeziora i stanowiącego część szlaku daleko­siężnego, który z pewnością nie omijał osady. Potwier­dze­niem tego mogą być również ślady starszego osadnictwa, ujawnione ostatnio na terenie folwarku przy pracach budowlanych.

Wkrótce jednak, bo już na schyłku X lub w początku XI stulecia, wytworzył się nowy ośrodek, którego punkt centralny stanowi kościół romański pod wezwaniem Św. Mikołaja. Kościół w dzisiejszej postaci pochodzący z połowy XII stulecia poprzedzony był starszą świątynią 5, zbudowaną na tym miejscu na przełomie X I XI stulecia, której relikty odkryto w jego podziemiach w trakcie badań wykopaliskowych. Istnienie kościoła już w tym okresie nasuwa wniosek, że osada była znaczna i odgrywała niemałą rolę. Jeżeli uwzględnimy ponadto nadane kościołowi wezwanie Św. Mikołaja, jak wiadomo patrona miast i kupców, oraz korzystne położenie przy zejściu się dwóch szlaków, wiodących z Gniezna i Lądu poprzez zbudowaną w XI stuleciu groblę (por. ryc. 5) do Poznania i Śremu, nietrudno się domyślić, że była to osada targowa 6. Zabudowa jej, nie odbiegająca zapewne od schematu innych tego rodzaju osad, skupiała się wokół placu targowego, być może rozciągającego się wzdłuż szlaku na osi wschód-zachód. Współczesna zabudowa Giecza wzdłuż głównej drogi, na odcinku od kościoła romańskiego do wschodniego krańca wsi, byłaby zatem jedynym reliktem dawnego układu przestrzennego, a wiodąca ze wsi szosa w kierunku Dzierznicy i droga polna do Targowej Górki ukazują być może dawne rozwidlenie wspomnianych szlaków dalekosiężnych. Plac targowy znajdował się w bliskim sąsiedztwie kościoła, o czym świadczyć może umieszczenie wejścia do niego (wbrew ogólnie przyjętej wówczas zasadzie) w ścianie południowej, co zdaje się wskazywać, że wychodziło na wspomniany plac.

Osada targowa stanowiła ostatni etap formowania się ośrodka miejskiego w Gieczu. Najbujniejszy jej rozwój przypada na XII stulecie. Następne stulecie zapoczątkowuje okres schyłkowy. Dokument Przemysława II z 1286 r., nadający osadę Giecz protonotariuszowi i kapelanowi Tilonowi, nie wspomina nic o targu. Widocznie więc istniał on już w tym czasie. Przyznany tym dokumentem przywilej lokacji na prawie niemieckim należy też jednoznacznie interpretować jako lokację wsi, a nie miasta 7. Wobec braku jakichkolwiek innych źródeł mówiących o miejskiej tradycji osady targowej, z wyjątkiem wzmianki z 1628 r., która zdaje się nawiązywać raczej do politycznej i gospodarczej roli Giecza 8, należy przyjąć, że osada targowa nie rozwinęła się w miasto. Wskazują na to również rezultaty dotychczasowych badań archeologicznych.

Wiele przyczyn spowodowało stopniowy upadek osady targowej oraz zmierzch jej roli i znaczenia. Do najważniejszych niewątpliwie zaliczyć należy zmianę sieci szlaków dalekosiężnych, które już w XIII stuleciu przebiegały z dala od Giecza. Sieć drożna jeszcze w naszych czasach jest jednym z podstawowych czynników miastotwórczych. Na nowych szlakach powstają wkrótce nowe ośrodki miejskie: Kostrzyń, Słupca, Środa i Pyzdry, które stopniowo przejmowały dotychczasowe funkcje handlowe Giecza. Do rzędu tych ośrodków zapewne wypadnie zaliczyć także pobliską Targową Górkę. Na upadek tworzącego się ośrodka miejskiego decydujący wpływ wywołały wreszcie walki Henryka Brodatego z Władysławem Odoniczem w 1 połowie XIII stulecia, które nie oszczędziły również osady targowej. Jedyny świadek tych walk, kościół romański w Gieczu, do dziś zachował ślady licznych pożarów.

Mimo niewątpliwych cech niezależności osada targowa była jednak dość ściśle powiązana z grodem i dlatego upadek grodu i kasztelanii gieckiej nie mógł pozostać bez wpływu również na nią. Jakkolwiek więc osada Giecz przetrwała do dziś, a nawet zachowała dawną nazwę grodu, to jednak nigdy nie zdołała uzyskać rangi miasta.

W rezultacie więc żaden z trzech omówionych członów zespołu osadniczego nie zdołał przekształcić się w miasto lokacyjne. Badaniom archeologicznym w Giecz u zawdzięczamy jednak cenny przyczynek do poznania procesu formowania się wczesno­średnio­wiecznych ośrodków miejskich i ujawniania czynników, które ten proces hamowały.

Przypisy