Stanisław Urbańczyk, Bogdan Kostrzewski, Andrzej Wędzki

Giecz

1. Giecz, dawniej Gdecz, nazwa dzierżawcza od imienia Gedk//Gedko. Pierwotna odmiana cechująca się ruchomością e: Gdecz (w dokumentach pisane Gdech, Kdech, Gdecz), do Giedcza, w Giedczu, następnie zaś Gdecz, do Giecza, w Gieczu, z czasem została uproszczona: Giecz, Giecza, w Gieczu. Imię Gdek (z odmianą — Giedka, Giedkiem), osobno nie poświadczone, ps. *Gьdьkь, jest chyba zdrobnieniem również nie poświad­czonego imienia Gied, Gda, od którego mogą pochodzić nazwy Gdów i Giednia. Imię to było być może przezwiskiem, spokrewnionym z wyrazem gid i gizd ‘brzydota, rzecz brzydka’. Inny wywód łączy wyraz gied <=*gьdь z rdzeniem god-, jako oboczność apofoniczną, przypisując znaczenie ‘piękny, stosowny’ (Kořínek), jeszcze inny z nazwą Gotów. W dobie chrześcijańskiej imię Gedko było zapewne utożsamiane z Gedeonem.

Ryc. 11. Plan sytuacyjny, wg Wędzkiego

2. Giecz (w pow. średzkim), wśr. zespół osad­niczy złożony z grodziska i powią­zanych z nim osad nieobronnych, badany od r. 1949 i uznany za rezerwat arch. Grodzisko pierścieniowate o powierz­chni około 4 ha oto­czone jest wa­łem o konstrukcji przekład­kowej, w większości zachowanym. W płn. części grodziska wi­doczny jest ślad wału wew­nętrznego, od­dzielającego gród od pod­grodzia. Lokali­zacja najstarszego grodu nie jest jeszcze znana. Zapewne obejmo­wał on tylko płd. część grodziska, gdzie m. in. odkryto funda­menty kamienne kompleksu architektonicz­nego złożonego z palatium i rotundy. Budowli tej, zapoczątkowanej w czasach Bolesława Chrobrego lub Mieszka II, nie ukończono pradopodobnie skutkiem najazdu Brzety­sła­wa I. Plan i wymiary wskazują, że wzorem dla niej był kompleks pałacowy na Ostrowie Lednickim. W drugiej połowie XI w. gródek przeniesiono do płn. części grodziska, oddzielonej od reszty grodu wspomnianym wałem. W związku z tym zapewne zbudowano tu kościół, istniejący do dziś, a wymieniony w źródłach z w. XIII. Śladem najstarszej świątyni w tej części grodu są odkryte tutaj resztki murów wczesnorom.

W pozostałej części grodu, na zasypanych fundamentach budowli i terenach sąsiednich, rozwinęło się intensywne osadnictwo o charakterze produkcyjnym (hutnictwo, rzemiosło) i handlowym. Funkcje wału wew­nętrz­nego ustały w w. XIII. Wał zewnętrzny naprawiano jeszcze w w. XIV. Równocześnie z grodem rozwijały się trzy sąsiadujące z nim osady. Najstarszą, położoną na płd. wschód od grodziska i zamieszkaną przez ludność rolniczą i rybacką, identyfikuje się z osadą Skłoków, wymienianą w źródłach pisanych iistniejącą tu jeszcze w w. XVIII. Druga, przylegająca do grodu od strony płn.-zach., dziś również nie istniejąca, była zapewne podgrodziem nieobronnym. Na wsch. krańcu podgrodzia stwierdzono cmentarzysko datowane na w. XI i XII.

Trzecia osada, która z czasem przejęła nazwę Giecz, położona na wschód od grodu i oddzielona od niego jeziorem, rozwijała się wokół rom. kościoła p.w. Św. Mikołaja — patrona kupców, co wskazuje najej charakter targowy. Kościół ten, zbudowany w drugiej połowie XII w., poprzedzony był starszą świątynią, której relikty o nie ustalonej chronologii odkryto w czasie prac konserwatorskich. Zbudowano ją zapewne w drugiej połowie X lub w początkach XI w. Osadę w Gieczu łączył z grodem most drewiany przerzucony przez teren nie istniejącego dziś jeziora i stanowiący część szlaku dalekosiężnego. Ślady mostu, zburzonego zapewne w czasie najazdu Brzetysława I, stwierdzono na wschód od grodziska. Na przełomie XI i XII w. most zastąpiono groblą o konstrukcji drewnianej, umocnionej ziemią i kamieniami, położoną około 100 m na północ od mostu.

Ryc. 12. Kościół romański p. w. Św. Mikołaja i N. P. Marii.
Fot. ze zbiorów Muzeum Archeologicznego w Poznaniu

3. Giecz, wśr. zespół osadniczy o charakterze miejskim, składa­ją­cy się z grodu, obwarowanego podgro­dzia, osady targowej na wsch. brzegu rz. Moskawy i nie obwarowanego podgrodzia na płn. zachód od grodu. W najbliższej okolicy istniało kilka osad otwartych, częściowo już nie istniejących, zależnych od grodu. Strategiczne zna­cze­nie G. pole­gało na ochronie skrzyżowania szlaków komunikacyj­nych: z Pomorza Zach. przez Poznań na Ruś i z Czech przez Śrem do Gniezna. G. osłaniał też od połudn­ia dostęp do Gniezna. O znaczeniu G. w czasach Boles­ława Chrobrego świadczy wymienienie go przez Ano­nima tzw. Galla w rzędzie naczelnych grodów pol. Gall oceniał siłę zbrojną G. na 300 pancernych i 2000 tarczowników. G. był także ośrod­kiem administracyjnym: czołem opola, a potem kasztelanii. Pier­wotny gródek mieścił się w płd. części grodziska.

W r. 1039 G. został zajęty przez Brzetysława I, mieszkańców przesiedlono do Czech, gdzie w lesie zwanym „Crinin” założyli osadę Hedčany, a sam gród uległ zniszczeniu. Prawdopodobnie dopiero w drugiej połowie XI w. nastąpiła odbudowa grodu, w czasie której dokonano znacznych zmian w jego rozplanowaniu wewnętrznym. Ośrodek władzy ks. przeniesiono wówczas do płn. części grodziska w okolice dzis. kościółka Św. Jana Chrzciciela. Być może, na czas odbudowy grodu przypada też budowa wspomnianego kościoła, który po raz pierwszy wzmiankowany jest w r. 1240 (zachowany na terenie grodziska drewniany kościółek został zbudowany dopiero w w. XVIII). W płd. części grodziska mieszkali wów­czas rzemieślnicy trudniący się m.in. hutnictwem, czego dowodem są ślady odkrytych dymarek.

Ryc. 13. Rzut poziomy rotundy i palatium

Na wsch. brzegu Moska­wy współcześnie z grodem rozwi­jała się osada otwarta, prawdo­podobnie o charakterze targo­wym, wokół kościoła p.w. Św. Mikołaja i N.P.Marii. Za­chowany do dziś budynek koś­cioła został zbudowany praw­dopodobnie o­koło połowy XII w. z obrabia­nych kostek granitowych. Jest to budowla jednonawowa, bezwieżowa, z wyodrębnionym prezbiterium zamkniętym apsydą. W płd. ścianie nawy zachował się skromny portal rom. W apsydzie odkryto stipes rom. ołtarza zbudowany w kształcie prostopadłościanu z 7 warstw ciosów. W czasie prac wykopaliskowych przeprowadzonych we wnętrzu kościoła natrafiono na głębo­kości 120 cm na ślady posadzki i fragment muru obwodowego starszego kościoła, którego rzut poziomy pokrywał się z rozmiarami kościoła dzis. Chronologia starszego kościoła nie została dotychczas ustalona. W cza­sie prac konserwatorskich prowadzonych po r. 1945 usunięte zostały późniejsze dobudówki i zre­kon­struowane pierwotne sklepienie nad apsydą i prezbiterium oraz dwuspadowe dach kryte gontem. W ciągu wieku XIII G. utracił swoje znaczenie i spadł do roli zwykłej wsi, nie przekształciwszy się w miasto lokowane.

Hedčany