Bogdan Kostrzewski

Z problematyki badawczej Giecza

Badania wykopaliskowe w Gieczu, o których na tym miejscu kilkakrotnie informowaliśmy 1) czytelników, ukazały nam ten gród w nowym świetle. Wprawdzie jeszcze nie wyjaśniły one wielu zagadnień związanych z tym obiektem, ale już dzisiaj pozwalają sprecyzować zasadniczą jego problematykę, a nadto ułatwiają i wytaczają kierunek dalszej eksploracji.

Z dotychczasowych badań wynika, że początki Giecza sięgają X stulecia oraz że okres jego rozkwitu i największego znaczenia przypada na czasy od XI–XIV stulecia. Badania nie dały nam jeszcze odpowiedzi na pytanie jaka jest geneza tego grodu, możemy jednak o tym wnioskować pośrednio ze źródeł pisanych odnoszących się do I połowy XI stulecia, to jest ze znanych przekazów Galla Anonima i Kosmasa 2). Pierwszy z nich mówi o potencjale militarnym Giecza, drugi pozwala nam sądzić, że Giecz pełnił wówczas funkcje obronne w stosunku do Gniezna, stolicy Polski wczesnofeudalnej. Obydwa więc wskazują wyraźnie na jego charakter militarny. Wynika to zresztą nie tylko z owych przekazów, ale także ze znacznej ilości znajdowanych tu żelaznych bełtów kusz, grotów strzał, ostróg i innych tego rodzaju zabytków. Nie ulega wątpliwości, że ten sam charakter miał Giecz już w zaraniu swego istnienia i że przyczyny jego powstania należy szukać przede wszystkim w położeniu i roli, jaką odgrywał on w stosunku do Gniezna, jak to wykazał ostatnio Z. Wojciechowski 3).

Zapewne już od początku swego istnienia Giecz był ośrodkiem władzy administracyjnej. Przekazy źródłowe z XIII i XIV stulecia w licznych wzmiankach dokumentują fakt istnienia kasztelanii gieckiej, z którą od zachodu sąsiadowały kasztelanie: bnińska, kostrzyńska i ostrowska (Ostrów Lednicki), a od wschodu: biechowska, śremska i ksiązka. Zasięg tej kasztelanii, ustalony przez S. Arnolda 4), zyskał ostatnio nowe oświetlenie w pracy J. Slaskiego 5). Zadaniem historyków będzie wyjaśnić czy istotnie początki jej można cofnąć do pierwszej połowy XI stulecia, jak to przypuszcza M. Pollakówna 6). Cennym przyczynkiem mogą się tu okazać dokonane w ub. r. odkrycia architektoniczne. W południowo-wschodniej części grodu, w postaci ruin palatium i rotundy. Rozpatrując to zagadnienie należałoby również zwrócić uwagę na cytowany wyżej przekaz Kosmasa, gdzie m. in. mowa jest o ustanowieniu przez Brzetysława jednego z przesiedleńców gieckich ich przełożonym i sędzią na wzór prawa, jakie mieli w Polsce.

Wspomniane budowle — w obecnym stanie badań — nie pozwalają jeszcze na określenie władcy, na polecenie którego zostały one wzniesione, są jednak niewątpliwym dowodem znaczenia i roli, jaką odgrywał on w Polsce Wczesnopiastowskiej. Z położenia ich i chronologii wynika też, że najstarszy ośrodek tej władzy, czyli gródek, mieścił się w tej części grodu. Dalsze badania wyjaśnią z pewnością, czy gródek był oddzielony od pozostałej części grodu wałami, czy też rolę ich pełniły, względnie miały pełnić mury rotundy i palatium. Wydaje się bowiem rzeczą pewną, że współcześnie z nim istniało już rozległe podgrodzie obwarowane, zamieszkałe przez rzemieślników, do którego głównie mogła się odnosić wzmianka Kosmasa o przeniesieniu Giecza do Czech, co słusznie podkreślił A. Gieysztor 7). Najazd Brzetysława stanowił pewien przełom w dziejach grodu. Pierwotny gródek stracił swoje znaczenie, a Ośrodek władzy przeniósł się — jak sądzić można z obserwacji terenu — do północnej części grodu. Fakt ten zdaje się nie ulegać wątpliwości, natomiast nie zupełnie jasno przedstawia się zagadnienie położonego w tej części grodziska kościoła pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela. Nie wiemy bowiem czy kościół ów był zbudowany współcześnie z nowym gródkiem i czy znajdował się w obrębie jego wałów. Mogą to rozstrzygnąć jedynie badania archeologiczne, gdyż najstarsza związana z nim wzmianka źródłowa odnosi się dopiero do r. 1240. Rozwiązanie tego zagadnienia, być może, pozwoli również rzucić nieco światła na genezę i funkcję drugiego kościoła, znajdującego się w osadzie Giecz, założonego w połowie XII stulecia, lecz poprzedzonego starszą świątynią, której chronologii nie dało się niestety ustalić 8).

Teren pierwotnego gródka, po opuszczeniu go przez władcę, był nadal zamieszkały. Osadnictwo jednak miało teraz inny charakter. Powstał tu bowiem na przełomie XI i XII stulecia ośrodek produkcyjny, specjalizujący się W hutnictwie i zaspakajający potrzeby nie tylko samego grodu oraz najbliższej okolicy, ale również — jak się wydaje — sąsiednich grodów.

Poza wspomnianym wyżej ośrodkiem produkcyjnym na podgrodziu obwarowanym, istniały współcześnie z nim także otwarte osady przygrodowe. Wszystkie znajdowały się w bliskim sąsiedztwie grodu, nad brzegami nie istniejącego już dziś jeziora. Najbliżej grodu była rozległa osada, położona na szerokiej płaszczyźnie na północny-zachód od niego. Na wschód od niej leży wieś Giecz, która zachowała do dziś nazwę przejętą od grodu. Ślady trzeciej osady odkryto dwa lata temu na wzgórzu należącym do wsi Chłapowo, na południe od grodu.

Geneza oraz funkcja tych osad i zależność ich od grodu nie są jeszcze dostatecznie wyjaśnione. W obecnym stanie badań wydaje się, że ostatnia z nich była starsza od grodu, istniała jednak także współcześnie z nim. Możliwe, że stanowiła ona ochronę grodu od strony południowej. Funkcję tę zapewne przejął w średniowieczu znany gród w Chłapowie. Ścisły związek z Gieczem wykazuje także pierwsza ze wspomnianych osad. Z położenia w najbliższym sąsiedztwie grodu można by domyślać się w niej osady rzemieślniczej. Oczywiście są to tylko przypuszczenia, o słuszności których mogą zadecydować jedynie badania wykopaliskowe. Tutaj wypada tylko podkreślić, że obydwie osady, nie przetrwały do dzisiaj, upadły wraz z grodem, co świadczy o ścisłej zależności od niego.

Najmniej elementów zależności od grodu wykazuje osada Giecz. Czas jej założenia niestety nie jest ustalony. G. Labuda 9) domyśla się dwóch faz jej rozwoju: starszej osady rolniczej, położonej nad brzegiem dawnego jeziora i młodszej, rozwijającej się wzdłuż drogi w kierunku wschodnim. Domniemana starsza osada nie jest dotychczas udokumentowana materiałem archeologicznym, natomiast odnośnie młodszej osady wiadomo, że rozwijała się ona głównie w XII i XIII wieku. Z XIII stulecia, mianowicie r. 1286, pochodzi też najstarsza wzmianka źródłowa związana z tą osadą, tj. wiadomość o nadaniu przez księcia Przemysława II jego dziedzicznej wsi Giecz swemu proto­notariuszowi i kapelanowi Tilonowi. Nadanie obejmowało także prawo miejskie, późniejsze źródła, z wyjątkiem jednej wzmianki z r. 1628, nie mówią jednak o tym, czy Giecz skorzystał z tego prawa. Wynikający z tego dokumentu fakt, że Giecz był własnością księcia może tłumaczyć stosunek tej osady do grodu oraz istnienie tu już conajmniej w XII stuleciu kościoła, niezależnego od grodu. Jest rzeczą możliwą, że jeszcze przed r. 1286, jak sugeruje A. Gieysztor, osada Giecz nie miała wyłącznie charakteru rolniczego. Bliskie sąsiedztwo znacznego grodu i osady rzemieślniczej mogło stworzyć sprzyjające warunki do wytworzenia się tutaj, choćby krótkotrwałego ośrodka handlowego. Za hipotezą tą przemawia charakterystyczne wezwanie kościoła w Gieczu oraz droga o dalekim zasięgu, założona tu już na przełomie XI i XII stulecia.

W świetle dotychczasowych badań Giecz okazał się jednym z najbardziej interesujących zespołów osadniczych w Polsce wczesnofeudalnej. Byłoby rzeczą wskazaną, aby dalsze badania nad tym obiektem prowadzono przy liczniejszym niż dotąd udziale przedstawicieli innych dyscyplin naukowych, a przede wszystkim historyków, którzy nieraz będą tu mieli głos decydujący.

Przypisy