Marek Krąpiec, Teresa Krysztofiak

Potwierdzenie plemiennej genezy grodu w Gieczu

Badania nad chronologią wczesnopiastowskiego grodu w Gieczu, zaliczanego do grupy grodów centralnych państwa gnieźnieńskiego, zostały rozpoczęte wraz z podjęciem na tym stanowisku1 prac wykopaliskowych realizowanych pod kierownictwem doc. Bogdana Kostrzewskiego w ramach tzw. badań milenijnych związanych z obchodami tysiąclecia państwa polskiego. Badania terenowe, mające wyjaśnić okoliczności powstania na półwyspie nieistniejącego już dzisiaj jeziora potężnego założenia obronnego, skupiły się na rozpoznaniu południowo- i północno-wschodniego odcinka umocnień oraz wyjaśnieniu charakteru biegnącego w poprzek północnej części majdanu grodziska podłużnego garbu terenowego, sugerującego istnienie w tym miejscu wału wewnętrznego (ryc. 1). Prowadzone w latach 1950–66 prace archeologiczne nad obwałowaniami grodu, uzupełnione zrealizowanymi w 1975 r. sondażami w rejonie wspomnianego podłużnego wyniesienia (por. M. Grabska 1977), dostarczyły nie tylko wielu istotnych danych na temat konstrukcji umocnień warowni2. Nie mniej ważnym efektem tych prac było częściowe zbadanie zniwelowanego wału wewnętrznego (w stopniu pozwalającym na określenie jego przebiegu) oraz odsłonięcie zniszczonego na początku XX w. północno-wschodniego odcinka zewnętrznej linii umocnień.

Ryc. 1. Giecz-Grodziszczko, stan. 1.
Plan sytuacyjno-wysokościowy grodziska z usytuowaniem wykopów badających umocnienia grodu. Rys. T. Krysztofiak

Ukoronowaniem tych długoletnich przedsięwzięć ba­dawczych była przedstawiona w latach 60. (B. Kos­trzew­ski 1964, 1966) próba rekonstrukcji rozwoju prze­strzennego grodu. Jej autor, w oparciu o powszechne na tym etapie badań nad początkami państwa polskiego przekonanie o plemiennej genezie wszystkich piastow­skich ośrodków centralnych, początki gieckiej warowni odniósł do IX stulecia sytuując najwcześniejszy giecki gród w południowej części półwyspu. W okresie for­mo­wa­nia się zrębów państwa polskiego warownia ta miała być już potężnym założeniem obejmującym swoim zasię­giem całą powierzchnię cypla. Wg B. Kostrzewskiego, w 2. połowie XI w. w pół­nocnej części majdanu grodowego wzniesiono wał oddzielający mniejszą, pół­nocną część — właściwą siedzibę władzy od większej, połud­niowej (określonej jako „podgrodzie”). Powstały w ten sposób po­dział warowni miał funkcjonować do XIII w., na które to stulecie datowano niwelację górnych partii wału wew­nętrznego.

Następujący już po zakończeniu badań milenijnych postęp w badaniach nad przemianami wytwórczości cera­micznej okresu wczesnośredniowiecznego w Wielko­pol­sce (np. W. Dzieduszycki 1982) wzbogacający walory periodyzacyjne tej najpowszech­niejszej kategorii zabytków, jak również szersze wykorzystywanie metody dendrochronologicznej (M. Krąpiec 1998), umożliwiły większą precyzję w określaniu ram czasowych występowania określonych źródeł archeo­logicznych oraz wiążących się z nimi zjawisk kulturowych. W związku z tym coraz częstsze były postulaty weryfikacji ustaleń (m. in. chronologizujących) dotyczących stanowisk o znaczeniu kluczowym w procesie tworzenia się państwa. Ponadto długoletnie badania nad przemianami struktur osadniczych wczesnośredniowiecznej Wielkopolski, które swój finalny etap osiągnęły w latach 90. (Z. Kurnatowska 1991, 1997), oraz dokonana w oparciu o analizy dendrochronologiczne zmiana datowania początków grodu w Gnieźnie (M. Krąpiec 1992), dobitnie wykazały konieczność wyjaśnienia wielu spornych kwestii związanych z innymi grodami centralnymi. W kręgu zainteresowań znalazł się również gród w Gieczu, przez lata odsunięty od wszelkiego rodzaju przedsięwzięć badawczych.

Jednym z pierwszych zadań, realizowanych po wznowieniu w latach 90. prac wykopaliskowych na stanowisku, była weryfikacja dotychczasowych ustaleń na temat chronologii grodu poprzez rozpoznanie w szerszym niż dotychczas zakresie stratygrafii jego obwałowań oraz pozyskanie z konstrukcji obronnych prób dendrochronologicznych, umożliwiających uściślenie datowania kolejnych faz przebudowy fortyfikacji. W tym celu przebadano dwa odcinki wału zewnętrznego (por. ryc. 1): w jego części południowo-wschodniej (1995–1997) oraz północnej (1998–2000).

Przekop A wytyczono na wschód od reliktów palatium, prostopadle do biegu wału. Łączna długość przekopu wynosiła 34,5 m. Różnica poziomów między najwyższym punktem nasypu a pozio­mem przylegającej do jego podnóża podmokłej łąki (pozostałość po nieistniejącym obecnie jeziorze) wynosi ok. 7 m. Zbadano zewnętrzny stok nasypu wraz z kilkumetrowej długości wycinkiem przedwala (wykopy A3–A5) oraz stok wewnętrzny aż do lica zewnętrznego reliktów palatium, uzyskując stratygraficzne powiązanie między pozostałościami umocnień a uwarstwieniem majdanu (wykop A2 — por. ryc. 2). Wyniki badań tej partii wału zostały już częściowo opublikowane (T. Krysztofiak 1998a)3.

Ryc. 2. Giecz-Grodziszczko, stan. 1. Profil północny tzw. przekopu A (1995–1997). Rys. T. Krysztofiak

W wykopie usytuowanym na wewnętrznej stronie nasypu nad zalegającymi na calcu warstwami związanymi z IX-wiecznym osadnictwem przedgrodowym, zidentyfikowano dwie fazy budowy umoc­nień. Szczątkowo zachowanym reliktem I fazy była dolna partia piaszczystego stosu o szerokości ok. 2 m ze śladami drewna ułożonego w konstrukcji rusztowej (zachowało się 5 poziomów). Na strop tego stosu nakładała się warstwa osadnicza majdanu grodu. W fazie II cofnięto lico wewnętrzne wału o ok. 2 m. Jądro nasypu wzniesiono w konstrukcji rusztowej, natomiast stos licujący całość fortyfikacji od strony wnętrza grodu — w konstrukcji podkładkowej. Do lica przylegały warstwy osadnicze. Podstawą datowania wyróżnionych faz budowy umocnień był stosunkowo bogaty materiał ceramiczny z warstw osadniczych nachodzących na konstrukcje. Chronologia fazy I została określona na 1. połowę X wieku, powstanie umocnień fazy II ustalono na 2. połowę tego stulecia, ewentualnie na przełom X/XI wieku (T. Krysztofiak, w przygotowaniu).

W wykopach przecinających zewnętrzną partię nasypu wyróżniono 3 fazy rozbudowy umocnień. Najniższe partie konstrukcji obronnych posadowione zostały na warstwach biogenicznych — kilku­dziesięcio­centymetrowej miąższości warstwie torfu oraz zalegających na nim przewarstwiających się warstewkach piasku, żwiru i mułku.

Pozostałością wału I fazy był odsłonięty we fragmencie jeden, najniższy, zewnętrzny stos nasypu oraz przylegająca doń od wschodu drewniano-ziemna odsadzka. W obrębie piaszczystego stosu zarejestrowano ślady drewna w konstrukcji rusztowej. Jego najniższe partie wzmacniała konstrukcja hakowa. Maksymalna wysokość odsłoniętego w granicach wykopu stosu wynosiła ok. 2 m. Stabilizowała cały nasyp tej fazy wału drewniano-ziemna odsadzka. W przeciwieństwie do stosu, posa­dowionego bezpośrednio na torfie, odsadzkę tę zbudowano na piaszczysto-żwirowatych warstwach za­stoi­skowych. Miała ona szerokość ok. 3 m i wzniesiono ją w konstrukcji przekładkowej. Jej zasięg wyznaczały od wewnątrz i zewnątrz rzędy pionowych, głęboko wbitych w podłoże pali/desek. Niektóre z nich zachowały się do wysokości ok. 1,7 m.

Z fazą II wiązały się trzy piaszczysto-żwirowate stosy ze szczątkowo zachowanymi śladami drewna oraz przykrywająca stok nasypu warstwa spalenizny wraz ze zlokalizowanym we wschodniej partii zbadanego odcinka rumowiskiem, będącym pozostałością spalonej konstrukcji zwieńczającej. Do profilu obronnego tej fazy wału należały również trzy rzędy pali-czostków ukośnie wbitych w torfiaste podłoże przybrzeżnej partii jeziora. Dostawione do stosu wału fazy poprzedniej trzy nowe segmenty przesunęły lico wału o ok. 6 m na zewnątrz. Częściowo posadowiono je na odsadzce wału I fazy, a częściowo na warstwach zastoiskowych. Szerokość poszczególnych segmentów wynosiła ok. 2 m. Drewno konstrukcyjne zachowało się bardzo źle. Jego ślady wystąpiły w postaci jasnych, cienkich smużek układających się w konstrukcję przekładkową. Miejscami, szczególnie w obrębie stosu zewnętrznego, odsłonięto pozostałości konstrukcji rusztowej. Tam też, między poziomo zalegającymi belkami poprzecznymi zarejestrowano ślady dodatkowego wzmocnienia konstrukcji drewnianej rzędem pali-pilotów, zorientowanym zasadniczo zgodnie z kierunkiem biegu wału z nieznacznym odchyleniem w kierunku SW-NE. Stos zewnętrzny licowały ponadto pionowe, ciasno umieszczone pale-deski (płot palisadowy). Najprawdopodobniej lico wyższego segmentu (przesuniętego o całą szerokość stosu w kierunku jądra wału) wzmocniono szalunkiem, o czym świadczą zorientowane równolegle do linii biegu wału pozostałości desek o nadpalonych stronach zewnętrznych, które odsłonięto na styku stosu środkowego ze stosem zewnętrznym. Na stoku wału oraz na znajdujących się na zewnątrz nasypu warstwach zastoiskowych zalegała warstwa nasycona sporymi fragmentami luźno i nieregularnie rozmieszczonych spalonych belek, będących rumowiskiem spalonej konstrukcji zwieńczającej nasyp wału. Wykopy nie obejmowały swoim zasięgiem szczytowej partii wału II fazy, w związku z czym nie znana jest jej budowa. Uzupełniające profil obronny wału II fazy trzy rzędy pali-czostków ujawniono na zewnątrz opisanych konstrukcji. Były to nieokorowane pale, o średnicy ok. 10 cm i długości ok. 2 m, wbite pod ostrym kątem (dochodzącym nawet do 45o) w przybrzeżną partię jeziora. Odległość pomiędzy rzędami była nieregularna i wynosiła ok. 0,5 m i 3,5 m, między czostkami w rzędzie natomiast ok. 1 m.

W efekcie ostatniej przebudowy wału (faza III) wcześniejszy nasyp oblicowano płaszczem kamiennym, a dolną jego partię ustabilizowano kamienno-gliniastą odsadzką. Konstrukcję kamienną od warstwy destruktu wału II fazy oddzielała pokrywa szarożółtozielonkawej gliny przemieszanej ze spiaszczoną próchnicą, w południowej partii nasypu zastąpiona warstwą drobno- i średnioziarnistego piasku. Zarówno glina, jak i piasek, w miejscu styku z zalegającą poniżej warstwą spalenizny były lekko nadpalone — ich barwa przybrała nieco pomarańczowe zabarwienie. Piaszczysto-gliniasta pokrywa największą miąższość (dochodzącą do ok. 0,8 m) miała w szczytowej partii nasypu. W dolnych partiach stoku wypłycała się i występowała już w postaci mniej lub bardziej obszernych wtrętów „wtopionych”, w rozsypisko wału II fazy. U podstawy nasypu zlokalizowano ponadto fragmenty dwóch wkopów, zagłębiających się w zewnętrzny stos wału II fazy. W przemieszanych, niejednorodnych wypełniskach tych obiektów, oprócz gliny, piasku, próchnicy i spalenizny, zarejestrowano też dużą ilość fragmentów polepy z odciśniętymi negatywami drewnianych desek. Płaszcz kamienny, licujący zewnętrzny stok wału, zbudowano z jednej warstwy dużych, niekiedy przyciosanych, ciasno ułożonych kamieni narzutowych. Jedynie w górnej partii nasypu, nad pokrywą piaszczystą, wystąpiła płaszczyzna złożona z kamieni drobniejszych (otoczakowych oraz też okrzesków kamiennych), między którymi zarejestrowano dużą ilość fragmentów polepy. Najlepiej zachowała się najniższa część konstrukcji kamiennej. Kamienne lico stoku zewnętrznego dochodziło do spalonej, skrzyniowej konstrukcji zwieńczającej, której fragment ujawniono w szczytowej partii nasypu. Lico wału III fazy, w porównaniu z fazą poprzednią, cofnięto o ok. 1 m w stronę jądra. Zewnętrzny zasięg płaszcza kamiennego wyznaczał rząd dużych kamieni wkopanych w nasyp wału II fazy. Elementem stabilizującym nasyp była gliniano-kamienna odsadzka, zalegająca częściowo na rozsypisku wału fazy II, a częściowo na ok. 0,5-metrowej miąższości osadach naturalnych (przewarstwiające się nakłady piasku, żwiru i mułku) nachodzących na warstwę torfu. Ta, zbudowana w 2. etapach konstrukcja o szerokości ok. 2,5 m miała wysokość ok. 0,5 m.

Jedyną kategorią zabytków ruchomych (oprócz materiału archeozoologicznego) zarejestrowaną w obrębie eksplorowanych wykopów była stosunkowo nieliczna ceramika naczyniowa. Materiał ceramiczny pozyskany z warstw nasypu oraz rozsypiska, z uwagi na swój przemieszany charakter, nie stanowi odpowiedniej podstawy do datowania poszczególnych, wyróżnionych faz wału. Jednorodnym zespołem była jedynie ceramika pozyskana z nadcalcowej warstwy torfiastej o cechach pozwalających odnieść ją ogólnie do IX wieku. Warto jednak zaznaczyć, iż najliczniejszy zbiór ceramiki, który pozyskano z rozsypiska wału II fazy oraz pod dolną partią płaszcza kamiennego, związanego z ostatnią fazą rozbudowy umocnień odznacza się cechami technologiczno-stylistycznymi odnoszącymi go najwcześniej do 1. połowy XI w., co wyznacza terminus post quem ostatniej przebudowy wału. Uściślenie chronologii dwóch, wcześniejszych faz wyróżnionych po zewnętrznej stronie badanej partii nasypu umożliwiły wyniki analiz dendrochronologicznych drewna pochodzącego ze spalonej konstrukcji, zwieńczającej umocnienia II fazy oraz drewna znajdującego się w torfie zalegającym pod konstrukcjami wału. Luźno, nieregularnie rozmieszczone w warstwie torfu kłody i belki dębowe ze śladami obróbki, najprawdopodobniej znalazły się tam podczas wznoszenia drewniano-ziemnych konstrukcji obronnych wyróżnionej I fazy. Seria 13 wydatowanych dendrochronologicznie prób (daty ścięcia drzew: od około 883 do 925 r.) wskazuje najwcześniej na początek 2. ćwierci X wieku, jako na czas budowy najwcześniejszej fazy wału, ujawnionej w tym odcinku profilu. Analizy dendrochronologiczne spalonego drewna z destruktu konstrukcji zwieńczającej wał II fazy (seria 23 prób, w których najmłodsze zachowane przyrosty pochodzą z okresu od około 893 r do roku 986) pozwalają datować tę fazę na 2. połowę lat 80. X stulecia.

Zestawienie ustaleń chronologicznych dotyczących trzech faz wyróżnionych po zewnętrznej stronie nasypu, z datowaniem dwóch faz wału ujawnionych po jego stronie wewnętrznej pozwoliła na ich synchronizację. Chronologia fazy I z zewnętrznej strony wału (2. połowa lat 20. X w.) odpowiada bowiem datowaniu 1 fazy odsłoniętej w wykopie A2 (1. połowa X w.) i odpowiednio: faza II (lata 80. X w.) fazie II (2. połowa X w.).

Mimo niepełnego rozpoznania profilu obronnego tej partii wału zewnętrznego (nie zbadano jądra nasypu), w oparciu o powyższą zbieżność chronologiczną wnioskować można, iż podobnie datowane relikty umocnień stanowią pozostałość tej samej fazy budowy konstrukcji obronnych, co umożliwia ustalenie ich parametrów. Wał 1. fazy (datowany na początek 2. ćwierci X w.) odznaczał się podstawą o szerokości ok. 16 m, a łącznie z 3-metrowej szerokości odsadzką — ok. 19 m. W fazie kolejnej (lata 80. X w.) poszerzono wnętrze grodu przesuwając lico wewnętrzne umocnień o ok. 2 m w kierunku jądra wału oraz lico zewnętrzne o ok. 6 m w kierunku brzegu jeziora. Wał II fazy miał podstawę szerokości ok. 21 m. Do profilu obronnego tej partii umocnień należały też rzędy zaostrzonych czostków ukośnie wbitych w przybrzeżną partię jeziora.

Badania południowo-wschodniego odcinka zewnętrznych umocnień grodu w Gieczu nie potwierdziły zatem hipotezy o gródku plemiennym, mającym znajdować się, wg B. Kos­trzew­skie­go (1964) właśnie w południowej partii półwyspu. Ujawniły natomiast pozostałości IX-wiecznego osadnictwa otwartego i pozwoliły ustalić czas budowy konstrukcji obronnych tej partii linii umocnień najwcześniej na początek 2. ćwierci X stulecia4.

Nowe dane, nie tylko poszerzające dotychczasowy zasób informacji na temat rozwoju przestrzennego gieckiego grodu, lecz również weryfikujące poczynione w latach 90. ustalenia na temat jego chronologii, przyniosły prace wykopaliskowe, skupiające się w ostatnich latach w północnej partii majdanu, przy pozostałościach kościoła grodowego. W trakcie badań, w wykopach usytuowanych po północnej stronie reliktów, pomiędzy badaną architekturą a podstawą zachowanego nasypu wału, odsłonięto pozostałości wcześniejszych, zniwelowanych umocnień obronnych.

Ryc. 3. Giecz-Grodziszczko, stan. 1; badania przy kościele grodowym. Profil wschodni wykopów 2 cz. N, 10 i 20 (1998–2000); usytuowanie wykopów po północnej stronie kościoła. Rys. T. Krysztofiak

Szczególnie istotnych informacji dostarczyła eksploracja ciągu trzech wykopów (wykop 2 cz. N, 10 i 20), o łącznej długości 15 m, zorientowanych prostopadle zarówno do murów kościoła, jak i do linii biegu wału (ryc. 3). Większość przebadanego w ich granicach obszaru zajmowała sekwencja warstw (o łącznej miąższości ok. 5 m) bezpośrednio wiążących się z konstrukcjami obronnymi. Linia tych umocnień biegła równolegle do sąsiadującego z nią od północy zachowanego nasypu obwałowań. W południowej części przekopu odsłonięto zalegającą na calcu warstwę związaną z osadnictwem przedgrodowym oraz nakładający się na wewnętrzny stok odsłanianych konstrukcji wału kompleks grodowych warstw osadniczych, częściowo zniszczonych (podobnie jak i wspomniane umocnienia) fundamentem tzw. północnego aneksu kościoła grodowego (tzw. mur D). Analiza odsłoniętego fragmentu profilu ob­ronnego daje podstawy do wyróżnienia co najmniej trzech faz budowy północnego odcinka umocnień.

Ryc. 4. Giecz-Grodziszczko, stan. 1; badania przy kościele gro­do­wym. Wykop 10 (1999 r.). Terasowato ukształtowana podstawa jądra wału I fazy. Fot. M. Nowacki

Z wałem najstarszym (faza I) wiążą się dwa naj­niższe, wzniesione w konstrukcji rusztowej stosy zewnętrzne oraz fragment stosu wew­nętrz­nego od­słoniętego po południowej stronie fun­da­mentu tzw. aneksu północnego koś­cioła grodowego. Podstawa wału, o szerokości ok. 8 m, w partii środkowej została częściowo terasowato ukształ­to­wana w szarobeżowej gytii wapiennej (ryc. 4). Stoki dwóch ujawnionych stop­ni terasy, opadającej w kierunku pół­nocnym, zewnętrznym, dodatkowo wzmoc­niono słabo zachowanymi, lecz czytelnymi belkami, zorien­to­wanymi rów­nolegle do linii biegu wału. Stos wew­nętrzny nachodził na torfiastą, silnie nasyconą spalenizną warstwę osadniczą, zale­gającą na warstwie szarożółtego drobno­ziar­ni­ste­go piasku oddzielającą ją od szarobeżowej wapiennej gytii. Konstrukcję zewnętrznego, północnego stosu nasypu wzniesiono na warstwach biogenicznych (naprzemianległe warstewki piasku, mułku, żwiru i gytii) i ustabilizowano dębowymi kłodami, ułożonymi poziomo na stropie grząskiego, podmokłego kompleksu warstw. Konstrukcję tę wzmocniono dodatkowo ściśle przylegającym do zewnętrznej kłody palem, ukośnie i głęboko wbitym w podłoże (ryc. 5). Analogicznie ułożone drewno zaobserwowano również na odcinku długości ok. 4 m po północnej stronie zewnętrznego lica wału. Nie stanowiło ono jednak tak zwartego układu, jak w przypadku drewna stabilizującego stos nasypu. Podobnie, jak w przypadku podwalin wału, zewnętrzną belkę tej mało spójnej konstrukcji wzmocniono ukośnie wbitym palem, po którym zachował się jedynie ślad w postaci dołka posłupowego. Relikty te najprawdopodobniej stanowią pozostałość odsadzki (a dokładniej poziomu stabilizującego jej najniższą partię), całkowicie zniszczonej podczas budowy kolejnej fazy umocnień. Łącznie z odsadzką profil obronny umocnień wału I fazy miałby się więc podstawę o szerokości ok. 12 m. Górne poziomy konstrukcji I fazy wału zostały zniwelowane podczas kolejnej, II fazy przebudowy umocnień. Zanim jednak doszło do przebudowy konstrukcji obronnych, w częściowo już zniwelowaną jego górną partię wkopano obszerny nieckowaty obiekt o miąższości ok. 0,7–0,8 m, wcinający się również w terasowato ukształtowaną podstawę jądra umocnień. Odsłonięto go w niewielkim fragmencie: wchodził on we wschodni profil wykopu oraz w niedostępną penetracji archeologicznej część nasypu znajdującą się pod fundamentem tzw. północnego aneksu kościoła grodowego. W próchniczno-piaszczystym, nasyconym drobnymi węglami drzewnymi wypełnisku tego obiektu nie zarejestrowano materiału ruchomego

Ryc. 5. Giecz-Grodziszczko, stan. 1; badania przy kościele gro­do­wym. Wykop 20 (2000 r.). Układ belek dębowych stabilizujących te­ren pod zewnętrznymi konstrukcjami wału I fazy. Fot. M. Nowacki

Relikty najwcześniejszych u­moc­nień pół­no­c­nej partii grodu odsło­nię­to również w wyko­pach usytuo­wanych w odległości ok. 3 (wykop 21) i 7 m (wykop 25) na zachód od ciągu wykopów 2 cz. N, 10 i 20 (ryc. 6A). Częściowo zniszczył je północno-za­chodni na­roż­nik tzw. aneksu pół­noc­ne­go kościoła gro­dowego. Odsłonięto w nie­wielkim fragmencie najniższe partie li­ca stosu wewnętrznego nasypu (spa­lo­ne drewno ułożone w konstrukcji rusz­towej) oraz pozostałości spalonej kon­strukcji zwieńczającej, zalegającej na drew­niano-ziem­nym stosie wzniesionym w konstrukcji prze­kład­kowej. Odsło­nię­to ją pod ok. 0,7–1-metrowej miąższości sekwencją warstw osadniczych, datowanych materiałem ceramicznym na XI–XII w. Zare­jestrowane w tych wykopach fragmenty umocnień zmieniają swój bieg, zakręcając wyraźnie w kierunku południowo-zachodnim, wyznaczając tym samym północno-zachodni zasięg I fazy najstarszych założeń obronnych, odsłoniętych w północnej partii grodziska.

Ryc. 6. Giecz-Grodziszczko, stan. 1; badania przy kościele grodowym.
Rzut poziomy konstrukcji drewnianych wału I fazy. Rys. T. Krysztofiak

W nasypie najstar­sze­go wału w Gie­czu zarejestro­wa­no niewielki zbiór fragmen­tów naczyń ręcznie lepionych i/lub obtaczanych przykrawę­dnie. Z uwa­gi jednak na cha­rakter obiektu trudno uznać wspomniany fakt za wia­ry­god­ną przesłankę do jego dato­wa­nia. Ustalenie chronologii in­teresujących nas umocnień o­parto na analizie zespołów ceramiki zawartych w wars­twach osad­niczych odsłonię­tych po wewnętrznej stronie na­sypu. Dolną granicę pow­sta­nia założeń obronnych wyz­nacza pod­cho­dzą­ca pod kon­strukcje torfiasta warstwa nasycona spalenizną (ślad osadnictwa przedgrodowego). Oprócz bogatego ma­te­riału archeo­zoo­lo­gicz­nego w war­stwie tej zarejestrowano spory zbiór ceramiki w postaci kilkudziesięciu fragmentów naczyń wykonanych wyłącznie techniką częściowego, przykrawędnego obtaczania odznaczających się generalnie (z pojedynczymi wyjątkami) całkowitym brakiem zdobienia, o formach charakterystycznych dla tzw. grupy B. Górną granicę powstania umocnień wyznacza zawie­rająca nieliczny zbiór fragmentów ceramiki warstwa osadnicza nakładająca się na stos wewnętrzny umocnień, której powstanie w świetle analizy ceramiki odnieść można ogólnie do IX stulecia. Ten, wyznaczony metodami archeologicznymi, przedział czasu (IX w.), w którym umieścić można powstanie grodu w Gieczu uściślony został analizą dendrochronologiczną drewna pozyskanego z konstrukcji ob­wałowań.

Na podstawie analizy prób drewna z dobrze zachowanych kłód i belek dębowych pocho­dzących z warstwy stabilizującej grząskie, podmokłe podłoże stosu zewnętrznego nasypu oraz odsadzki, uzyskano 6 datowań dendrochronologicznych. Wskazują one, że drzewa których drewno wykorzystano do stabilizacji podłoża, zostały ścięte w latach 50. i 60. IX w. (najmłodsza data: 965 r. (-7/+8)). Analizie poddane zostały również spalone drewniane elementy destruktu konstrukcji zwień­czającej oraz spalonego drewna z lica stosu wewnętrznego. W przypadku zwęglonego drewna z konstrukcji zwień­czających uzyskano datowanie — po 834 r., natomiast z lica wewnętrznego — po 857 r. Biorąc pod uwagę utrudnienia związane z precyzyjnym datowaniem drewna, które dostarczyło najwcześniejszych dendrodat (pozbawione istotnej dla uszczegółowienia wyników badań warstwy bielastej drewno okorowane, bądź spalone), czas wzniesienia najstarszych konstrukcji obronnych w północnej partii półwyspu jeziora gieckiego ustalić można na lata 60. IX wieku. W oparciu o precyzyjnie wyznaczoną datę ścięcia jednej z kłód — rok 853 (-7/+8) — przypuszczać należy, iż powstały one z drewna skła­dowanego już w latach 50. tego stulecia.

Ryc. 7. Giecz-Grodziszczko, stan. 1; ba­da­nia przy kościele grodowym. Wy­kop 20 (2000 r.). Płaszcz kamienny licujący zewnętrzny stok wału II fazy. Fot. M. No­wacki

Bezpośrednio na rozsypisko wału I fazy nakładały się sto­sy wału młodszego, zbudowane zarówno w konstrukcji rusztowej, jak i partiami w konstrukcji przekładkowej (faza II). W efekcie tej fazy przebudowy umocnień poszerzono podstawę wału o ok. 4 m w kierunku zewnętrznym, niwelując prawie cał­kowicie odsadzkę wiążącą się z profilem obronnym wału I fazy, wykorzystując jednak do wzniesienia nowych umocnień poziom belek stabilizujący strop warstw przybrzegowych jeziora. Po­przez dostawienie do wewnętrznego stosu nasypu wału star­szego jednego piaszczysto-drewnianego stosu, wzniesionego w kon­strukcji rusztowej, przesunięto również nieznacznie (o ok. 1,5 m) lico obwałowań w kierunku wnętrza grodu. Szerokość podstawy nasypu II fazy wału sięgała ok. 13 m. Istotnym ele­mentem stabilizującym całość konstrukcji oraz podnoszącym jej walory obronne było staranne licowanie jego stoku dużymi kamieniami narzutowymi (ryc. 7). Powstały w ten sposób płaszcz kamienny opadał pod kątem ok. 45o, jedynie w naj­niż­szej partii stanowił on pionowy mur, o wysokości ok. 1,2 m, utworzony z 6–7 warstw kamieni. Odsłonięty w niewielkim fragmencie w wykopach usytuowanych na zachód od ciągu wy­kopów 2 cz. N, 10 i 20 najwyższy zachowany poziom kamieni płaszcza kamiennego oraz odkryty wewnętrzny piaszczysty stos nasypu, wyznaczają zachodni bieg wału II fazy, skręcający — analogicznie do wału starszego — w kie­runku południowo-zachodnim (ryc. 6B). Ważną informacją są odsłonięte w wykopie usytuowanym w odległości ok. 12,5 m na wschód od opisanych konstrukcji pozostałości jego stosu wewnętrznego, wyraźnie zakręcającego w kierunku południowo-wschodnim, co pozwala określić północno-wschodnią granicę linii umocnień.

Z konstrukcji wału II fazy nie pozyskano dobrze zachowanego drewna, w związku z czym podstawą jego datowania jest kontekst stratygraficzny. Terminus ante quem powstania opisywanych umocnień wyznacza zawartość bogatej w materiał ceramiczny warstwy osadniczej nakładającej się na pozostałości najniższego, wewnętrznego stosu całej konstrukcji. Zespół naczyń zawartych w tej warstwie, w zdecydowanej większości dużych, grubościennych, obtaczanych całkowicie uzupełnionych niewielką reprezentacją naczyń ręcznie lepionych, częściowo obtaczanych, skłania do jej datowania na 2. połowę X w.

Pozostałością ostatniej, III fazy rozbudowy umocnień, wyróżnionej w analizowanym odcinku północnego profilu obronnego grodu, są odsłonięte tuż pod darnią dwa, nakładające się na płaszcz kamienny wału II fazy, drewniano-ziemne stosy wzniesione w konstrukcji rusztowej, kontynuujące swój bieg w kierunku północnym, w stronę zachowanego (i do tej pory nie badanego jeszcze) nasypu. Najprawdopodobniej można je skorelować z podjętymi w północnej części grodu inwestycjami budowlanymi, datowanymi na początek XI stulecia (T. Krysz­to­fiak 2000).

Abstrahując od wspomnianej II fazy wału, kiedy dokonano nadbudowy wcześniejszych konstrukcji z jednoczesnym, nieznacznym poszerzeniem podstawy również w kierunku wnętrza grodu, zbadany do tej pory fragment profilu obronnego północnego odcinka fortyfikacji Giecza ujawnił, spotykaną bardzo często także na innych stanowiskach grodowych, tendencję do sukcesywnego przesuwania się zasadniczego zrębu umocnień w kierunku zewnętrznym i tym samym poszerzenia przestrzeni wnętrza warowni kosztem niwelacji górnych partii wcześniejszych faz konstrukcji obronnych. Przeprowadzona powyżej jego charakterystyka nie wyczerpuje oczywiście całości zagadnień związanych z funkcjonowaniem osadnictwa grodowego na terenie półwyspu jeziora gieckiego. Odnosi się ona bowiem zaledwie do niewielkiego, wewnętrznego fragmentu profilu obronnego północnej części umocnień, który nie uwzględnia zachowanego (dotąd nie zbadanego) nasypu wału o wysokości ok. 6 m (w stosunku do podstawy stoku zewnętrznego), odznaczającego się imponującą, prawie 30-metrową, szerokością podstawy.

Ostatnie prace wykopaliskowe zrealizowane przy północnym fragmencie gieckich umocnień grodowych wprowadzają istotną korektę do powstałego w oparciu o wyniki badań prowadzonymi w latach 90., postrzegania grodu w Gieczu jako jednej z inwestycji wiązanej z podjętym w 1. połowie X w. głównym nurtem planowych przedsięwzięć piastowskich organizujących przestrzeń administacyjno-prawną i gospodarczą tworzącego się państwa gnieźnieńskiego (Z. Kurnatowska 2000). W myśl tej koncepcji Giecz znalazłby się w jednej grupie z powstałymi w 1. połowie X w. na tzw. surowym ko­rzeniu głównymi grodami ziemi gnieźnieńskiej5.

Seria dat dendrochronologicznych (po 806 r. – po 865 r.), otrzymanych w wyniku analizy pozostałości najstarszych gieckich umocnień, wraz z korespondującym z nimi datowaniem archeologicznym konstrukcji, wskazują jednoznacznie na początek 2. połowy IX stulecia, jako czas budowy wałów obronnych, pozwalając tym samym na umieszczenie początków grodu w Gieczu (na obecnym stanie badań jako jedynego spośród centralnych ośrodków państwa wczesnopiastowskiego) już w okresie plemiennym. Warto przy tym podkreślić, iż dendrodaty z konstrukcji obronnych najstarszego gieckiego grodu są wcześniejsze od ustaleń dotyczących niszczonych planową akcją z 1. połowy X w. innych, zbadanych metodą dendrochronologiczną grodów plemiennych (Bruszczewo — po 895/902 r., por. M. Kara, M. Krąpiec 2000; Brzostowicz 2002, Spławie — po 899 r.; M. Kara, M. Krąpiec 2000, Daleszyn — po 899 r., por. M. Kara, M. Krąpiec 2000).

W wyniku dotychczasowych badań nad pozostałościami gieckiego grodu plemiennego został archeologicznie poświadczony północny fragment jego linii obronnej. Tworzy ona elipsowaty łuk wytyczający wyraźnie zachodni i wschodni zasięg tej części umocnień. Są to jednak dane dotyczące niewielkiego wycinka całości konstrukcji, niewystarczające dla rekonstrukcji całego zasięgu plemiennych obwałowań. Jednakże, zakładając, że wał ujawnionej w profilu północnym II fazy o charakterystycznej konstrukcji licującej zewnętrzny stok nasypu, nakładał się na najstarsze umocnienia na całym ich obwodzie, wskazówką pomocną przy wytyczeniu jego południowego przebiegu, a pośrednio znajdujących się pod nim reliktów grodu plemiennego, mogą być wyniki wcześniejszych prac wykopaliskowych przeprowadzonych w roku 1975 w zachodniej partii tzw. wału wewnętrznego (M. Grab­ska 1977). Odsłonięto tam dolne partie płaszcza kamiennego licującego południowy, zewnętrzny stok drewniano-ziemnego stosu. Jego najniższą część stanowiła pionowa konstrukcja zbudowana z ułożonych warstwami dużych kamieni narzutowych, stanowiąca jakby „fundamentowanie”, warstwy kamieni nakładających się już ukośnie na stromy stok stosu wału. Porównanie opisanej konstrukcji z płaszczem kamiennym ujawnionym w północnym odcinku umocnień wskazuje na ścisłe analogie dotyczące sposobu budowy obydwu fragmentów. Bardzo wyraźne są podobieństwa także w szczegółach konstrukcji, dotyczą one bowiem zarówno wysokości pionowego elementu (ok. 1,2 m w części północnej i ok. 1 m na wale wewnętrznym), jak i głębokości posadowienia jego stopy (różnice sięgają tutaj zaledwie kilkunastu centymetrów). Zbieżności te, w połączeniu z kontekstem stratygraficznym obydwu reliktów, sugerować mogą powiązanie ich w jeden obiekt, wiążący się z II fazą umocnień, która nakładała się na wał IX-wiecznego grodu. Zarejestrowany na wale wewnętrznym fragment płaszcza kamiennego mógłby wyznaczać południowo-zachodni zasięg umocnień II fazy, a pośrednio również być podstawą określenia południowej granicy obwałowań grodu plemiennego.

Jak wynika z powyższego, przypuszczać można, iż plemienny gród w Gieczu obejmował swoim zasięgiem jedynie północną część półwyspu. Przy założeniu, że na całym obwodzie jego umocnienia odznaczałyby się podstawą o podobnej szerokości (łącznie z odsadzką ok. 12 m), stanowił on warownię wykreśloną na planie mniej lub bardziej regularnego okręgu o zewnętrznej średnicy ok. 70 m z majdanem o średnicy ok. 45 m (ryc. 8)6. Najstarszy giecki gród pod względem wymiarów nie odbie­gał­by od zauważalnej na obszarze całej Wielkopolski okresu plemiennego tendencji do wznoszenia nie­dużych, a w jej centralnej części, stosunkowo rzadko rozmieszczonych, ośrodków grodowych. Najbliż­sze terytorialnie Gieczowi przykłady to datowane na okres plemienny m.in. grodziska w Górze (st. 1; o średnicy 30–42 m z wnętrzem ok. 20 m), Trzeku (st. 1; o średnicy ok. 85–90 m, z wnętrzem ok. 30×40 m), Spławiu (st. 2, o średnicy wnętrza ok. 35–45 m), czy Moraczewie (st. 1, w I fazie jednoczłonowe o średnicy ok. 40 m — por. Z. Kurnatowska, A. Łosińska 1989).

Ryc. 8. Giecz-Grodziszczko, stan. 1. Próba re­kon­strukcji zasięgu grodu plemiennego. Rys. T. Kry­sztofiak

Niewielki zakres prac wykopaliskowych przepro­wadzonych do tej pory na majdanie grodu, jak i w re­jo­nie wału wewnętrznego, uniemożliwia na obecnym stanie badań podjęcie jakiejkolwiek próby umiejscowienia bramy grodowej. Z podobnymi trudnościami spotykamy się przy ustalaniu zagospodarowania wnętrza (a tym sa­mym określenia funkcji) plemiennego Giecza. Skalę trud­no­ści zwiększa niedostępność terenu do badań przez współczesną zabudowę (drewniany, XVIII-wieczny ko­ściół parafialny) oraz znajdujące się po jej północnej stronie bardzo dobrze zachowane relikty wczesno­śred­nio­wiecznego kościoła grodowego, które zajmują wię­kszą część wnętrza warowni w zaproponowanych powyżej granicach. Niemniej jednak odsłonięte w bardzo wąskim zakresie północne fragmenty majdanu grodu ple­miennego dostarczyły skąpych, lecz niezmiernie inte­re­sujących informacji. W zachodniej partii wnętrza grodu odkryto bowiem silnie nasyconą węglami drzewnymi war­stwę o miąższości dochodzącej do ok. 40 cm za­wie­rającą niewielką ilość fragmentów ceramiki ręcznie lepionej (głównie nie zdobionej) oraz nieliczny materiał archeozoologiczny. W północno-wschodniej części majdanu natomiast odkryto ponadto na odcinku długości ok. 0,9 m fragment biegnącego prostopadle do linii umocnień nieckowatego w przekroju rowu o szerokości ok. 40 cm i głębokości dochodzącej do ok. 20 cm. Jego wypełnisko stanowiła silnie nasycona węglem drzewnym ciemnoszara próchnica, z wtrętami popiołu oraz przepalonego piasku. Nie zarejestrowano w jego obrębie żadnego materiału ruchomego. W niewielkiej odległości na wschód od wspomnianego rowu odsłonięto również w bardzo niewielkich fragmentach pozostałości dwóch obiektów-jam o uchwyconych półowalnych (kolistych?) zarysach. W górnych partiach miały one wypełnisko analogiczne do warstwy wypełniającej wspomniany rów (tu uzupełniały je niekiedy spore fragmenty spalonego drewna, nie tworzącego regularnego układu), w dolnych natomiast stanowiły je naprzemianległe warstewki szarego mułku, żwiru, szarobiałej gytii wapiennej, brunatnej próchnicy oraz próchnicy ciemnoszarej nasyconej węglem drzewnym. Łączna miąższość tych, co najmniej dwu­fazo­wych, obiektów wynosiła ok. 1 m. Nie stwierdzono w nich bogatego materiału ruchomego. Wystąpił on w postaci nielicznych fragmentów ceramiki ręcznie lepionej i/lub częściowo obtaczanej oraz niewielkiej ilości kości zwierzęcych. Interpretacja opisanych struktur, z uwagi na niewielki zakres ich przebadania, wymyka się wiążącym ustaleniom.

W oparciu o wyniki ostatnich badań nad chronologią umocnień grodu gieckiego podjąć można próbę zarysowania rozwoju przestrzennego warowni w pierwszych etapach jej funkcjonowania, różniącego się od propozycji przedstawionej wcześniej przez B. Kostrzewskiego. Początek późniejszej potężnej twierdzy dał niewielki gródek plemienny wzniesiony w 2. połowie IX wieku w północnej części półwyspu jeziora. Poprzedzało go osadnictwo otwarte, którego ślady ujawnione zostały zarówno w południowej, jak i północnej części półwyspu. Biorąc pod uwagę datowanie 2. fazy umocnień, wydzie­lonej w odcinku północnym profilu obronnego, oraz odpowiadającą jej chronologicznie najwcześniejszą fazę zbadanego południowo-wschodniego fragmentu wału zewnętrznego (przekop A) przypuszczać można, iż w 1. połowie X stulecia dokonano nie tylko przebudowy wału grodu „wyjściowego”, (m. in. licując nasyp całej linii restaurowanych umocnień starannie skonstruowanym płaszczem kamiennym). Jednocześnie (lub w niewielkim odstępie czasu) zrealizowano również poszerzenie powierzchni grodu poprzez dobudowanie do niego od południa drewniano-ziemnych konstrukcji obronnych obejmujących swoim zasięgiem pozostałą partię półwyspu. W tym czasie wyznaczona została linia umocnień określająca granice twierdzy w późniejszych okresach jej funkcjonowania. Następne przebudowy wału polegały na poszerzaniu jego podstawy i przesuwaniu zasadniczego zrębu umocnień w kierunku zewnętrznym, co prowadziło jednocześnie do poszerzenia powierzchni wnętrza grodu. Niejasno przed­sta­wia się okres, w którym gród w Gieczu przestał istnieć w swej dwuczłonowej postaci. Na podstawie badań przeprowadzonych przy tzw. wale wewnętrznym (1959, 1975) niwelację konstrukcji od­dzie­lającej część północną od południowej umieszczono w szerokim przedziale czasu (XIII w.).

Przedstawiony zarys rozwoju przestrzennego grodu w Gieczu w pierwszych etapach jego fun­kcjonowania stanowi punkt wyjścia dla dalszych studiów nad problematyką gieckiej warowni. Powyższe ustalenia ulec mogą przekształceniom po przebadaniu większej powierzchni majdanu grodziska oraz rejonu tzw. wału wewnętrznego, co jest warunkiem sine qua non sprawdzenia poprawności przed­stawionej w niniejszym komunikacie interpretacji układów zastanych w dotychczas przebadanych, nie­pełnych odcinkach konstrukcji obronnych.

Nie mniej jednak, w świetle wyników przeprowadzonych ostatnio prac wykopaliskowych na grodzisku wczesno­średniowiecznym w Gieczu, zarysowało się wyjątkowe znaczenie tego miejsca przy­pisywane mu przez członków dynastii piastowskiej. Gród ten jest bowiem jedynym, jak dotąd, przy­kładem grodu centralnego monarchii piastowskiej o poświadczonej archeologicznie tradycji sięgającej okresu przedpaństwowego. Okres przełomu, jaki dokonywał się w Wielkopolsce w 1. połowie X stu­lecia, a polegający na niszczeniu plemiennych struktur osadniczych opartych na licznych małych grodach z jednoczesną budową na ziemi gnieźnieńskiej nowych, obszernych założeń grodowych (Z. Kur­na­towska 2000), nie tylko oszczędził niewielki gródek znajdujący się na półwyspie jeziora gieckiego. Wręcz przeciwnie, dokonano przebudowy starych umocnień, a przez otoczenie południowej części cypla imponującymi obwałowaniami stworzono potężny ośrodek wpisany w sieć głównych centrów władzy formującego się państwa gnieźnieńskiego. W 2. połowie X wieku grodowi w Gieczu, podobnie jak i innym grodom centralnym, nadano bardziej monumentalny i reprezentacyjny charakter. Dokonano tego nie tylko poprzez wzmocnienie walorów obronnych twierdzy, lecz również (a może przede wszystkim) poprzez zagospodarowanie jej wnętrza architekturą kamienną. W świetle ostatnich ustaleń podjęta już w 2. połowie X stulecia (T. Krysztofiak, w przygotowaniu) budowa w południowej partii gro­du palatium książęcego z kaplicą pałacową wymownie świadczy o rezydencjonalnej funkcji miejsca (m. in. T. Rodzińska-Chorąży 2002). To przedsięwzięcie, zaplanowane w skali dotychczas nie spotyka­nej na terenie domeny piastowskiej, z trudnych do ustalenia przyczyn zostało przerwane już na etapie fundamentowania. W niewielkim odstępie czasu, na początku XI stulecia, w północnym członie warowni doszło natomiast do realizacji kolejnej fundacji, a mianowicie kościoła grodowego odznaczającego się wyjątkową na ziemiach polskich architekturą. Oryginalnym rozwiązaniem architektonicznym wschodniej części tej jednonawowej zakończonej półkolistą apsydą budowli był wyniesiony chór oraz znajdująca się pod nim krypta relikwiarzowa (T. Krysz­to­fiak 2000; T. Rodziń­ska-Chorą­ży 2000, T. Węcła­wowicz 2000). Umieszczenie (planowane, lub zrealizowane) relikwii nieznanego świętego w krypcie świątyni gro­du gieckiego, z pominięciem kościołów katedralnych nowo utworzonych biskupstw, przemawia za chęcią wyróżnienia Giecza i być może zamanifestowania szczególnej więzi łączącej dynastię Piastów z tym miejscem.

Potwierdzenie plemiennej metryki grodu w Gieczu w kontekście niewątpliwej rangi, jaką odzna­czał się w okresie tworzenia się i krzepnięcia struktur monarchii piastowskiej, również w sferze kultury symbolicznej, wnosi niewątpliwie nowy element do dyskusji na temat początków państwa polskiego sta­wiając Giecz jako poważną alternatywę dla wysuniętej niedawno propozycji umiejscowienia rodowej siedziby Piastów w południowo-wielkopolskim Kaliszu (A. Buko 1999; 2000).

Przypisy

Bibliografia