Teresa Krysztofiak

Z badań nad chronologią umocnień obronnych grodu gieckiego

W związku z prowadzoną w ostatnich latach akcją, weryfikującą wcześniejsze ustalenia na temat chronologii najważniejszych grodów wczesnopiastowskich, po kilkudziesięcio­letniej przerwie podjęto ponownie w 1995 r. badania wykopaliskowe nad konstrukcjami obronnymi grodziska wczesno­średnio­wiecznego w Gieczu (Grodziszczko, stan. l; wg AZP stan. 4).

Dotychczasowe sugestie o okolicznościach i czasie powstania grodu gieckiego opierały się na wynikach zakrojonych na wielką skalę prac wykopaliskowych, kierowanych przez BOGDANA KOS­TRZEW­SKIEGO w latach 1949–1966. Rozpoczęto je na zlecenie Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego w ramach tzw. akcji milenijnej. W tym to czasie badano nie tylko sam gród, lecz także jego najbliższe zaplecze, gdzie przeprowadzono: 1. prace ratownicze na osadzie targowej (stan. 3) przy romańskim kościele św. Mikołaja, 2. rozpoznanie konstrukcji mostu/grobli łączących osadę z grodem (stan. 2) oraz 3. badania XI–XII-wiecznego cmentarzyska zlokalizowanego na północ od grodu (stan. 4). Na grodzisku skupiono się przede wszystkim na odsłanianiu najbardziej znanego i spektakularnego reliktu, jakim są kamienne fundamenty nigdy nie ukończonego palatium, oraz na badaniu wałów. Wyniki prowadzonych wówczas prac przedstawiano w formie rocznych sprawozdań (KOSTRZEWSKI 1952; 1956; 1961; 1964b) oraz przyczynków do rozmaitych aspektów problematyki gieckiej (KOSTRZEWSKI 1963; TUSZYŃSKI 1953a; 1953b). Ogół mate­riałów pozyskanych w trakcie tych długotrwałych prac nie doczekał się niestety gruntownych opracowań i analiz. Warto więc chociażby w skrócie, z racji ograniczonego miejsca, przedstawić efekty badań, które legły u podstaw propozycji dotyczących metryki grodu.

Ryc. 1.

Badania wałów w Gieczu zostały rozpoczęte już w pierwszych latach penetracji archeologicznej stano­wis­ka. Wykopy, eksplorowane podczas jednorocznych, maksymalnie dwulet­nich sezonów, zlokalizowane zostały głównie w dwóch sektorach stano­wiska (ryc. l):

1. w czterech miejscach częściowo zniwelowanego północno-wschod­nie­go odcinka wału oraz
2. na majdanie (w tym przypadku celem ich było wyjaśnienie cha­rakteru nieznacznego, podłużnego garbu terenowego sugerującego istnienie wału wewnętrznego).

Pierwszy wykop, eksplorowany w latach 1950 i 1952, usytuowano na koronie wału w południowej części grodziska. Jego badanie przerwano już na głębokości około 1,6 m, licząc od najwyższego punktu wału. Wg B. KOSTRZEWSKIEGO (1951) w obrębie nasypu uchwycono dwie fazy budowy tego odcinka umocnień obronnych. Pozostałością fazy młodszej była odsłonięta pod humusem „pokrywa” piasku, usypana po pożarze wału starszego. Górne partie drewniano-ziemnego jądra wału starszego zbudowane były w konstrukcji przekładkowej (być może w rusztowym jej wariancie). Drewno w najniższych odsłoniętych poziomach tworzyło miejscami zbitą płaszczyznę, w której odkryto dobrze zachowane fragmenty spalonego drewna, układające się w prawie regularny kwadrat o bokach długości około 3 m. Był to najpewniej ślad po skrzyni umiejscowionej w centralnej partii nasypu. Chronologię młodszej fazy określono na XIV wiek, starszej zaś na XII stulecie.

W innym wykopie, eksplorowanym w latach 1960–1961, a zlokalizowanym w miejscu częściowo zniszczonego północno-wschodniego odcinka wału, wg B. KOSTRZEWSKIEGO (1964) natknięto się na relikty dwóch odrębnych obiektów. W jądrze wału starszego, zorientowanego w przybliżeniu wzdłuż linii N-S, zarejestrowano drewno ułożone przekładkowo, zalegające na dobrze zachowanej konstrukcji skrzyniowej. Od wnętrza grodu przylegała do wału ława kamienna. Z tą fazą wiązano również fragment drogi wymoszczonej dranicami. Odkryty w wykopie niewielki odcinek młodszego wału nie dostarczył istotnych danych dotyczących jego konstrukcji. Odsłonięte w jego licu haki wskazały jedynie na sposób wzmacniania jego dolnych partii. Zdaniem B. KOSTRZEWSKIEGO uchwycono tu styk wału zewnętrznego z wałem wewnętrznym. Badacz ten sądził, że wał młodszy — łączący się z wałem starszym od strony wschodniej przypuszczalnie pod kątem prostym — miał dzielić obiekt na dwie części. Na podstawie pobieżnej analizy ceramiki budowę starszego wału odniesiono do IX–X wieku, młodszego natomiast do XIII stulecia.

Trudny do precyzyjnego zlokalizowania (jedyna wskazówka to stwierdzenie „w czasie prac ziemnych prowadzonych w pobliżu mostu”; por. KOSTRZEWSKI 1964b) jest kolejny wykop, badany w lutym 1961 roku. W wykopie tym, w którym nie zdołano dotrzeć do calca, odsłonięto fragment zewnętrznego lica wału zorientowanego na osi N–S. Zbudowany on był w konstrukcji przekładkowej, częściowo nadpalonej. Konstrukcję tę datowano na XIII wiek.

Ostatnimi, związanymi z badaniami wału zewnętrznego, były prace prowadzone w północno-wschodniej części grodziska (ryc. 1). Trwały one dwa sezony (1964 i 1965 r.). W rezultacie tychże badań zweryfikowano negatywnie przypuszczenie o istnieniu w tym miejscu bramy grodu. Na przedwalu uchwycono rozwidlenie mostu (grobli) łączącego gród z osadą targową, który z jednej strony kontynuował swój bieg w kierunku zachodnim, z drugiej zaś skręcał na południe, biegnąc wzdłuż wału. Odkryty w tych wykopach fragment zewnętrznej partii wału, zmieniającego swój bieg z kierunku N-S na E-W, wykonany był w górnych partiach w konstrukcji przekładkowej zalegającej na bardzo dobrze zachowanej skrzyni. Tam też zarejestrowano pozostałości palisady wzmacniającej całą konstrukcję od zewnątrz. Najprawdopodobniej pierwotnie jądro wału przykryte było płaszczem kamiennym, którego śladem były liczne duże kamienie, luźno rozrzucone w najwyżej leżących warstwach. Badany odcinek umocnień grodu zinterpretowano jako założenie jednoczasowe i na podstawie materiału ceramicznego datowano na XI–XII wiek.

W celu sprawdzenia sugestii o istnieniu na stanowisku wału wewnętrznego wytyczono wykopy (1959 i 1975 r.) na kulminacji widocznego na majdanie nieznacznego garbu terenowego. Eksploracja tych wykopów potwierdziła zasadność powyższego przypuszczenia. Na obydwu badanych obszarach, pod XII-wiecznym poziomem osadniczym, natknięto się bowiem na częściowo zniszczone w górnej partii relikty umocnień. Odkryte w wykopie z 1959 roku jądro wału zbudowane było w konstrukcji skrzyniowej (szerokość segmentu wynosiła około 3 m), spoczywającej na drewnianym fundamencie. Wydatowano ją na 2. połowę XI stulecia (KOSTRZEWSKI 1961). Podczas badań w 1975 roku odkryto natomiast relikt częściowo spalonego wału, zbudowanego w konstrukcji przekładkowej i również posadowionego na solidnym drewnianym fundamencie (GRABSKA 1977). W jednym z wykopów natknięto się ponadto na fragment dobrze zachowanego, prawie pionowego płaszcza kamiennego licującego wał od strony południowej. Generalnie odsłonięty odcinek wału biegł po linii E–W, w swojej partii zachodniej odznaczając się nieznaczną zmianą orientacji w kierunku północnym. W oparciu o materiał ceramiczny wał ten odniesiono ogólnie do XI–XII stulecia.

Z przedstawionego krótkiego przeglądu rezultatów wcześniejszych prac wykopaliskowych wynika, iż mimo że dostarczyły one wielu istotnych danych na temat rozplanowania i wymiarów grodu, nie wyjaśniły jednak do końca istniejących do dzisiaj wątpliwości dotyczących przede wszystkim czasu jego powstania oraz fazowości i charakteru jego rozbudowy. Propozycje B. KOSTRZEWSKIEGO odniesienia początków grodu w Gieczu do IX wieku oraz datowania odsłoniętych wówczas fragmentów obwałowań grodziska wymagały weryfikacji. Sformułowano je bowiem wyłącznie w oparciu o materiał ceramiczny, najczęściej przemieszany, bo pozyskany głównie z warstw nasypu i rozsypiska wałów. Dlatego też wznowione po wieloletniej przerwie prace wykopaliskowe, których wyniki są przedmiotem niniejszego artykułu, miały przede wszystkim na celu pozyskanie z konstrukcji wałowych prób dendrochronologicznych uściślających datowanie obiektu oraz uzyskanie pełnego profilu wybranego odcinka wału. W 1995 r. przystąpiono do przekopywania południowo-wschodniego odcinka obwałowań grodu. Dotąd rozpoznano wewnętrzne (wykop A2) i zewnętrzne (wykop A3 i A4) zbocza nasypu wału (ryc. 1).

W górnej partii wykopu A2 zarejestrowano częściowo zniszczony układ warstw (ryc. 2). Poza przemieszaną warstwą około 1,5-metrowej miąższości z wcinającymi się w głąb nasypu grobami będącymi pozostałością po nowożytnym cmentarzu parafialnym, w części zachodniej wykopu zlokalizowano zasypisko nie dokopanego do calca wykopu z 1953 r. Wyróżnione w wykopie A2 warstwy wczesnośredniowieczne wiązały się z:

1. poprzedzającym powstanie grodu osadnictwem otwartym,
2. umocnieniami grodu (najprawdopodobniej uchwycono 2 fazy budowy wału) oraz
3. z późniejszymi poziomami osadniczymi nachodzącymi na relikty wału.

Ryc. 2.

O osadnictwie przedgrodowym świadczą dwie warstwy zalegające bezpośrednio na calcu, którym była jasnobeżowa, grubodetrytusowa gytia wapienna. Pierwszą z nich, którą stanowiła wcinająca się w calec warstwa silnie sprasowanego drewna o maksymalnie 20-centymetrowej miąższości, zlokalizowano we wschodniej partii wykopu. Treść warstwy oraz jej kontekst dają podstawy do wyciągnięcia wniosku o możliwości jej powstania w wyniku celowego wyrównania terenu oraz sporego podniesienia poziomu użytkowego względem podmokłego podłoża. Nieliczny materiał ruchomy zarejestrowano na stropie warstwy. Obok kości zwierzęcych były to 33 fragmenty naczyń, głównie ręcznie lepionych i/lub górą obtaczanych, pozbawione ornamentu. Zbiór ceramiki uzupełniało 7 ułamków naczyń „łużyckich”. Poza tym znaleziono fragment przęślika glinianego oraz dwa szklane paciorki. Drugą warstwę, przyporządkowaną osadnictwu przedgrodowemu, zarejestrowano na całej powierzchni wykopu. W jego części zachodniej zalegała ona bezpośrednio na calcu, we wschodniej — nad wspomnianą warstwą sprasowanego drewna. Była to brunatna, torfopodobna próchnica nasycona szczątkami organicznymi (drobne fragmenty drewna, kora) oraz węglami drzewnymi. Opadała ona na całej długości wykopu w kierunku wschodnim, zwiększając jednocześnie swoją miąższość od około 10 do 30–40 cm. W warstwie znajdowała się spora ilość przepalonych i kruszących się kamieni. Ich nieregularne skupiska zaobserwowano głównie w rozległych, cienkich soczewkach spalenizny przemieszanej z popiołem. Na spągu warstwy dało się zauważyć szczególne nasycenie węglem drzewnym, gdzie tworzył on już niejednolitej miąższości warstewkę. Na większej części wykopu miała ona grubość około 5 cm, w centralnej natomiast (przy profilu północnym) stanowiła ją już intensywna spalenizna miąższości około 10 cm, w obrębie której zlokalizowano też kilka fragmentów spalonego drewna (dranic). Spalenizna ta w rzucie poziomym o zarysie w przybliżeniu prostokątnym zagłębiała się w północną ścianę wykopu. Z warstwy, a szczególnie ze wspomnianej spalenizny, pozyskano bogaty zbiór ceramiki oraz kości zwierzęcych. Materiał ceramiczny, w skład którego wchodziły wyłącznie ułamki naczyń ręcznie lepionych i/lub górą obtaczanych, reprezentowany był w większości przez fragmenty 3 dużych naczyń górą obtaczanych o średnicy wylewu przekraczającej 30 cm. Pozostałe (813) skorupy pochodzą z innych naczyń w przewadze pozbawionych zdobnictwa; ornament zaobserwowano tylko na 8 fragmentach. Oprócz ceramiki i kości zwierzęcych w warstwie znaleziono fragment prażnicy, szydło z poroża, 4 szydła kościane, ułamek kościanej hetki, 2 przęśliki gliniane oraz osełkę z piaskowca. Na podstawie materiału ceramicznego chronologię warstwy można odnieść do fazy B, a dokładniej do 1. połowy IX wieku.

Nad opisaną warstwą osadniczą zalegały już relikty umocnień grodu. obejmujące swoim zasięgiem większą część wykopu. Przypuszczalnie uchwycono dwie fazy budowy wału:
– z fazą pierwszą wiąże się kompleks nakładających się na siebie kilku warstw ze śladami drewna ułożonego w konstrukcji rusztowej,
– z drugą natomiast dwie warstwy: pierwsza z pozostałościami rusztu oraz nakładająca się nań druga ze śladami podkładki.

Z 1. fazy zachował się jedynie fragment jednego stosu, zniszczonego od wschodu późniejszą przebudową założenia. Wystąpił on w postaci pasa o szerokości 1,6 m. Jego treść stanowił piasek: w dolnych partiach brunatnoszary z niewielką domieszką próchnicy i węgla drzewnego, w górnych natomiast piasek czysty, jasnożółty i bardzo sypki. Łącznie maksymalna miąższość reliktu wynosiła około 40 cm. Uchwycone w jego obrębie drewno zachowało się jako ledwo uchwytne, brunatne lub czarnobrunatne próchniczne smugi. Wyraźniej zarysował się jedynie najniżej położony legar zachodni. Zarejestrowano tu nieliczny materiał ruchomy w postaci niewielkich fragmentów kości zwierzęcych oraz 24 mało charakterystycznych ułamków naczyń, głównie ręcznie lepionych i/lub górą obtaczanych. Jedynie 4 fragmenty pochodziły z naczyń całkowicie obtaczanych. Terminus ante quem funkcjonowania wału l. fazy wyznaczają nakładające się na jego relikt warstwy osadnicze datowane na 2. połowę wieku X.

Z wyróżnioną w wykopie kolejną, 2. fazą budowy wału wiążą się dwie warstwy: pierwsza z uchwyconymi w niej pozostałościami konstrukcji rusztowej oraz zalegająca nad nią warstwa z drewnem ułożonym w konstrukcji podkładkowej. Odsłonięto 2 stosy rusztu. Stos zewnętrzny miał szerokość około 2,5 m, wewnętrzny natomiast odsłonięto tylko w niewielkim fragmencie. Różnice pomiędzy nimi polegały na: 1. miąższości i ilości tworzących je poziomów belek poprzecznych (w stosie zewnętrznym było ich 2, w wewnętrznym zaś około 10) oraz 2. na charakterze zalegania (o ile część wschodnia leżała poziomo, to zachodnia odznaczała się nieznacznym spadkiem w kierunku wschodnim). W położonej wyżej żwirowato-piaszczystej warstwie odkryto ślady bardzo słabo zachowanych belek poprzecznych opadających około 10 cm w kierunku wschodnim, które podchodziły pod legary rusztu wewnętrznego. Stwierdzono obecność 26 poziomów.

Z warstw związanych z 2. fazą wału pozyskano dość bogaty zbiór ceramiki naczyniowej, znacznie rozdrobnionej. Na 446 znalezionych w nich fragmentów, 96,4 % pochodziło z naczyń ręcznie lepionych i/lub górą obtaczanych, głównie nie zdobionych. Oprócz ceramiki zarejestrowano również kości zwierzęce oraz szydło kościane. Przybliżony czas funkcjonowania wału 2. fazy wyznaczają późniejsze warstwy osadnicze grodu, częściowo nachodzące na jego stos zachodni. Na podstawie ceramiki datować je można najwcześniej na przełom X/XI stulecia.

W wykopach obejmujących zewnętrzną stronę nasypu wału (wykop A3 i sondaż A4) odsłonięto nie zakłócony układ warstw wczesnośredniowiecznych (ryc. 2). Łączna ich miąższość w zachodniej części wykopu (od strony jądra wału) wynosiła około 4 m. W tym miejscu osiągnięto też poziom calca, którym był drobnoziarnisty piasek. Większość warstw naturalnych wydzielonych w wykopach A3 i A4 związana była z umocnieniami, pozostałe natomiast, o typowo biogenicznym charakterze, powstały w wyniku procesów sedymenta­cyjnych specyficznych dla brzegowych partii wód jeziornych.

Bezpośrednio nad calcem, na całej powierzchni wykopu uchwycono warstwę torfiastą. O ile jej środkowo-wschodni odcinek można uznać za twór naturalny — przyrodniczy, to część zachodnia, zalegająca poziomo i odznaczająca się znaczną, niemal metrową miąższością, ma charakter częściowo antropogeniczny, na co wskazują zawarte w niej liczne bezładnie leżące, poprzycinane gałęzie i silnie zbita struktura. Szczególne nasycenie gałęzi wskazywać może na intencjonalne ich umieszczenie celem osuszenia podmokłego terenu. Zabiegi te miały miejsce przypuszczalnie we wczesnych fazach wczesnego średniowiecza. Świadczy o tym nieliczny (74 fragmenty) materiał ceramiczny zarejestrowany głównie na stropie warstwy. W jego skład wchodziły wyłącznie ułamki pozbawionych ornamentu naczyń ręcznie lepionych oraz górą obtaczanych, charakterystycznych dla tzw. fazy B. Pozycja stratygraficzna warstwy, jej charakter oraz zawarty w niej materiał wykazuje znaczne podobieństwo do warstwy XX naturalnej, uchwyconej w wykopie A2. Być może więc stanowi jej kontynuację. Sugestię tę zweryfikują przyszłe badania.

Po próbach osuszenia podmokłego terenu nastąpiła przerwa w działalności człowieka na badanym obszarze. O przerwie tej świadczyły warstwy uchwycone na całej powierzchni wykopu, tuż nad torfem, powstałe w wyniku częstych wahań poziomu wody jeziora. Tworzyły je płaszczyzny piasku i żwiru przedzielone licznymi, cienkimi warstewkami ciemnoszarego mułku. Kompleks tych warstw, o łącznej miąższości 40–50 cm, cechował się znacznym opadaniem przy jednoczesnym wypłycaniu się w kierunku wschodnim i południowym. W warstwach tych zarejestrowano nieliczny zbiór wyłącznie wczesnośredniowiecznej ceramiki (61 fragmentów) oraz kości zwierzęce. Ceramikę reprezentowały w przewadze (62,3 %) fragmenty naczyń całkowicie obtaczanych.

Nad piaszczystymi warstwami zastoiskowymi zalegały już wyłącznie relikty umocnień grodu, uchwycone na obszarze całego wykopu. W oparciu o obserwację pozycji stratygraficznej i treści poszczególnych jednostek wnioskować można o co najmniej dwóch, a być może trzech fazach budowy wału na badanym jego odcinku. Reliktem domniemanej 1. fazy był pas jasnożółtego, drobnoziarnistego, sypkiego piasku, biegnący równolegle z kierunkiem biegu wału. Odznaczał się on prawie poziomym spągiem i sukcesywnie opadającym w kierunku wschodnim stropem. Maksymalna miąższość warstwy wynosiła około 20–25 cm. W jej obrębie zaobserwowano bardziej lub mniej czytelne ślady po drewnie w postaci bardzo cienkich smużek. Mimo szczątkowego zachowania drewna, bardzo wyraźnie zarysował się jego bezładny układ. Z warstwy pozyskano nieliczny materiał ceramiczny (zaledwie 10 fragmentów „łużyckich”) oraz kilka kości zwierzęcych. W przypadku opisanej warstwy mamy najprawdopodobniej do czynienia z fragmentem rozsypiska najstarszej fazy budowy wału. Na rozsypisko to nachodziły kolejne piaszczysto-żwirowate warstewki, łączące się ze wspomnianym wcześniej kompleksem warstw zastoiskowych. Świadczyły one o ponownym podniesieniu się poziomu wody jeziora. Stropy tych warstw oraz strop rozsypiska zostały częściowo zniwelowane przy wyrównaniu terenu poprzedzającym budowę wału fazy następnej.

Z kolejną 2. fazą badanego odcinka wału wiążą się. w partii zachodniej wykopu fragment piaszczystego nasypu ze szczątkowo zachowanymi śladami konstrukcji drewnianych wraz z jego rozsypiskiem oraz rozsypisko zarejestrowane w części centralnej. Nasyp wału 2. fazy odkryto na odcinku szerokości 2,5–2,7 m. Dość wyraźnie zarysowała się odmienność między jego wschodnią a zachodnią partią, polegająca na różnicach w miąższości i charakterze zlokalizowanych w nich konstrukcji drewnianych. Granica między nimi była prawdopodobnie jednocześnie granicą między dwoma stosami tego założenia. Wytyczały ją ślady po kilku równoległych do linii biegu wału, nakładających się na siebie i nachylonych do wnętrza belek o nadpalonych zewnętrznych stronach. Być może są one destruktem szalunku stosu wewnętrznego. Stos zewnętrzny odsłonięto na całej jego szerokości wynoszącej około 1,8 m. W jego obrębie zlokalizowano pozostałości konstrukcji drewnianych w postaci fragmentarycznie zachowanych, jasnych (niekiedy nadpalonych), bardzo cienkich smużek. W górnej partii układały się one zarówno prostopadle, jak i równolegle względem kierunku biegu wału (konstrukcja przekładkowa). Na głębokości odpowiadającej miejscu łączenia się dwóch wspomnianych stosów, w obrębie stosu wewnętrznego zaobserwowano fragment regularnej konstrukcji rusztowej. Odsłonięto 4 poziomy legarów. Ważnymi elementami konstrukcyjnymi wału 2. fazy były dwa rzędy słupów. Pierwszy z nich zlokalizowano w obrębie nasypu między śladami po poziomo zalegających belkach poprzecznych. Były to ślady po głęboko wbitych w podłoże, ostro zaciosanych palach, znacznie nachylonych w kierunku jądra wału. Odległość między poszczególnymi słupami wynosiła około 20–30 cm. Najprawdopodobniej pełniły one funkcję dodatkowego wzmacniania konstrukcji (fragment tzw. pilotowania). Drugi rząd słupów biegł wzdłuż zewnętrznej granicy nasypu wału. Odległość między nimi była niewielka i wynosiła 5–15 cm. Wspomniany rząd słupów tworzył rodzaj palisady — częstokołu wzmacniającego nasyp od zewnątrz. W warstwie nasypu, obok kości zwierzęcych, znaleziono nieliczny (53 fragmenty), silnie rozdrobniony materiał ceramiczny. Większość zbioru (62,3 %) stanowiły ułamki naczyń ręcznie lepionych i/lub górą obtaczanych.

Nad nasypem, zarówno nad jego stosem zewnętrznym, jak i wewnętrznym, zalegały warstwy rozsypiskowe opisanego wału. Bardzo charakterystyczna była dla nich duża zawartość węgla drzewnego. Zarejestrowano też większe fragmenty spalonego drewna. Miejscami były to niewielkie skupiska drewna nie tworzące regularnego układu. Szczególnie nasycony węglem był spąg warstwy rozsypiskowej zalegający na stosie zewnętrznym, gdzie spalenizna tworzyła soczewkę o kilkucentymetrowej miąższości. Z warstwy pozyskano liczny materiał ceramiczny (305 fragmentów) oraz dużą ilość kości zwierzęcych. Ceramika w większości (72,5 %) pochodziła z naczyń wykonanych techniką silnie formującego obtaczania.

Ostatnią jednostką stratygraficzną, będącą rumowiskiem wału 2. fazy, była uchwycona w centralnej części wykopu warstwa nasycona bezładnie leżącymi, dużymi fragmentami spalonego drewna oraz drobnymi i średniej wielkości kamieniami (niekiedy przepalonymi). Nieliczna ceramika (zaledwie 39 fragmentów) pochodząca z warstwy reprezentowana była przez ułamki naczyń ręcznie lepionych i/lub obtaczanych górą. Materiał ruchomy uzupełniały kości zwierzęce oraz duży fragment polepy.

Najprawdopodobniej z 2. fazą wału można wiązać odkryte we wschodniej partii wykopu 3 rzędy pali — czostków, równoległe do kierunku jego biegu. Były to nieokoro­wane, ostro zaciosane pale o średnicy około 10 cm i zachowanej długości około 2 m, głęboko wbite w torf i nachylone w kierunku dawnego jeziora pod ostrym kątem (dochodzącym do 45°).

Ryc. 3.

Z ostatnią uchwyconą w wykopie fazą umacniania połud­nio­wo-wschodniej partii grodu (faza 3) wiąże się solidnie zbudowany płaszcz kamienny oraz gliniano-kamienna odsadzka. Na kon­struk­cję kamienną osłaniającą jądro wału natknięto się tuż pod humusem (ryc. 3). Odsłonięto ją na odcinku długości 2 m. Odkryty fragment płaszcza stanowił jego najbardziej wysunięty na zewnątrz i przez to najniżej położony wycinek. Zbudowany on był z jednej warstwy dużych kamieni narzutowych, niekiedy przyciosanych, o średnicy dochodzącej do 50 cm. Były one ciasno ułożone i tworzyły płaszczyznę stromo opadającą pod kątem 40°. Pod ostatnim, zewnętrznym rzędem kamieni zare­je­strowano zalegający tuż pod nim jeszcze jeden dodatkowy, biegnący w przybliżeniu po linii biegu wału. Były one wkopane w zalegającą tuż pod nimi warstwę rozsypiskową wału 2. fazy i wytyczały zewnętrzny zasięg konstrukcji. Od zewnątrz, do lica płaszcza kamiennego przylegały stropowe partie „płaszczyzny” z obszernymi wtrętami szarożółtozielonkawej, tłustej gliny (miejscami też przepalonej) z dużą ilością niewielkich kamieni, głównie okrzesków oraz licznymi fragmentami polepy Przykrywała ona rozsypisko wału 2. fazy. Warstwa ta była najprawdopodobniej utwardzeniem rozsypiska spalonego wału wcześniejszej fazy, zapobiegającym jego rozsuwaniu się.

Na zewnątrz nasypu, w środkowo-wschodniej partii wykopu, odsłonięto układ warstw stanowiących pozostałość odsadzki. Obserwacja pozycji stratygraficznej w powiązaniu z treścią geologiczną poszczególnych wyróżnionych w obrębie tego układu warstw, daje podstawy do wyciągnięcia wniosku o dwuetapowości jej powstania. Pierwotnie odsadzkę tworzył pas spiaszczonej gliny, przemieszanej z gliną tłustą i z wtopionymi weń luźnymi kamieniami otoczakowymi. Zalegał on na rozsypisku wału 2. fazy i opadał pod kątem 18° w kierunku wschodnim oraz w stronę południową. Szerokość tej odsadzki wynosiła około 2,5 m. Była ona oddalona 1–1,5 m od gliniastej pokrywy najniższej partii nasypu wału. Drugi etap umacniania przedwala nastąpił po jakimś pożarowym kataklizmie. Śladem po nim jest piaszczysto-próchniczna, nasycona węglem drzewnym warstwa oddzielająca wspomniany wcześniej relikt od leżącej wyżej, również gliniastej „pokrywy”. W warstwie tej zarejestrowano liczne kości zwierzęce oraz 250 fragmentów ceramiki. Prawie wyłącznie były to ułamki naczyń całkowicie obtaczanych (93,2 %). Ostatnie, podjęte na przedwalu prace polegały na nieznacznym podniesieniu poziomu odsadzki (o około 15–20 cm) i równoczesnym poszerzeniu jej o około 0,5 m na wschód. Tworzyła ją płaszczyzna złożona z obszernych, zbitych soczewek tłustej gliny oraz dużych, niekiedy przyciosanych, wtopionych weń kamieni narzutowych. Ich szczególne nagromadzenie zaobserwowano wzdłuż zewnętrznego lica odsadzki.

Możemy zatem przystąpić do próby podsumowania wyników. Nie są one nadal zadowalające, nie dysponujemy bowiem jeszcze pełnym przekopem przez umocnienia grodziska gieckiego. Dzięki ostatnio przeprowadzonym badaniom posiadamy już jednak bogaty zasób informacji na temat układu stratygraficznego wewnętrznej (A2) i zewnętrznej (A3) strony południowo-wschodniego odcinka wału. Odsłonięto także ślady osadnictwa przedgrodowego o chronologii IX-wiecznej. Łącznie w wykopach wyróżniono kilka faz budowy umocnień grodu (w wykopie wewnętrznym dwie, w zewnętrznym natomiast trzy). Całkowita szerokość podstawy badanego odcinka wału wynosi około 22,5 m, a całego profilu obronnego łącznie z odsadzką — 26,5 m.

Niestety w żadnym z eksplorowanych wykopów nie natknięto się na dobrze zachowane drewno konstrukcyjne nadające się do analiz dendrochronologicznych, stąd też datowanie kolejnych faz budowy wału oparto na ceramice. Chronologia dwóch faz budowy wału odsłoniętych po wewnętrznej stronie została określona na podstawie zawartości warstw osadniczych nachodzących na ich relikty. Fazę starszą wydatowano na czas przed 2. połową X wieku, fazę młodszą natomiast na 2. połowę tego stulecia. W przeciwieństwie do datującego materiału z wykopu A2, w wykopie zewnętrznym (A3–A4) ceramika nie stanowiła czystych, nieprzemieszanych zespołów. Pochodziła ona głównie z warstw rozsypiskowych wału 2. fazy, trudno więc wiążąco wypowiadać się na temat chronologii następujących po sobie faz budowy wału. Niemniej jednak zbiór ten odznaczał się cechami stylistycznymi pozwalającymi odnieść go nie wcześniej jak do 1. połowy XI wieku.

Jak do tej pory nie natrafiono na ślady IX-wiecznego gródka plemiennego, którego istnienie w badanej części grodziska sugerował B. KOSTRZEWSKI. Jedyne dobrze zachowane, luźne drewno ze śladami obróbki pobrane z torfu spod nasypu wału (wykop A3) dostarczyło serii dat oscylujących wokół początku wieku X (najmłodszą była data 925), co daje podstawy do sugestii o przesunięciu czasu powstania jego umocnień na 1. połowę X stulecia. Obecnie trudno również pokusić się o próbę wyjaśnienia relacji między fazami budowy wału odsłoniętymi w wykopie A2 i reliktami z wykopu A3. Dlatego konieczne jest pełne rozpoznanie układów nawarstwień na dotąd nie przekopanym odcinku (około 14 m), łączącym wykop A2 z A3. Prace te podjęte zostaną w 1998 roku.

Literatura