Giecz - gród pierwszych PiastówREZERWAT ARCHEOLOGICZNY w GIECZU
GRÓD, MUZEUM, WYKOPALISKA, LITERATURA ARCHEOLOGICZNA
Aktualizacja – 20.07.2015. Witamy

Maria Pietrusińska

GIECZ, woj. poznańskie, pow. Środa

Zespół osadniczy, X–XIII w.

Położony w dolinie rz. Moskawy, przy skrzyżowaniu szlaków łączących Wielkopolskę ze Śląskiem i Mazowszem; obecnie na terenie Grodziszczka i G.

Wg Galla Anonima G. należał do czterech głównych grodów, w których stacjonowały siły zbrojne Bolesława Chrobrego (MPH NS, II, 26); 1038/9 — zajęcie G. przez Brzetysława i wyprowadzenie ludności do Czech (Kosmas, II, 2, s. 83 nast.); w 1240 Przemysł I nadał kościołowi św. Jana w G. źreb, położony koło grodu pomiędzy jeziorem i przeprawą, wśród świadków wymieniony kasztelan giecki Mirosław (KWp., I, nr 224); w 1286 Przemysł II nadaje osadę zw. G. protonotariuszowi Tylonowi (KWp., I, nr 568); w r. 1298 zostało wydzielone, z uposażenia kościoła gieckiego, beneficium dla archidiakona poznańskiego (KWp., II, nr 770); jest to kościół św. Jana na grodzisku, którego patronem w pocz. XVI w. był archidiakon poznański (zob. 85).

Gród

Typu nizinnego (pow. ok. 4 ha, 225 × 150 m) położony na półwyspie jeziora obecnie nie istniejącego. I faza: IX/X–1 poł. XI w., jednoczłonowy, otoczony wałami drewniano-ziemnymi konstrukcji przekładkowej, z fosą i ławą kamienną od strony jeziora i bramami pd. i pn.-wsch. Wewnątrz grodu Ţ relikty palatium z kaplicą i ślady zabudowy drewnianej. II faza: 2 poł. XI–XIII w., przedzielony na dwuczłonowy. W pn. części gródek z reliktami prostokątnej (?) budowli kamiennej (dł. ok. 16 m) w odległości ok. 70 m na pn. od palatium; w pd. części obronne podgrodzie, na którego terenie znalazły się zasypane fundamenty palatium. Nie można wykluczyć przynależności prostokątnej budowli do I fazy grodu. — Zachowany w formie grodziska wklęsłego; wały do wys. ok. 8 m; w warstwach osadniczych bogaty materiał ceramiczny, wyroby z metalu, kości i rogu, np. frag. figurki ludzkiej (dolne partie ze stopami na prostokątnej podstawie: 2,5 × 2 cm), ozdoby, m.in. srebrne kabłączki typu pomorsko-obodrzyckiego, zawieszki, paciorki bursztynowe, szklane i in., militaria, m.in. hełm.

Osada otwarta

Od pn.-zach. strony grodu; we wsch. części cmentarzysko szkieletowe z XI w.; osada funkcjonowała do XIII (?) w.

Osada targowa, od X/XI w.

Po przeciwnej stronie jeziora, połączona z pn.-wsch. bramą grodu mostem i drogą drewniano-kamienną. Na terenie osady Ţ kościół św. Mikołaja.

Od 1949 systematyczne badania zespołu grodowego prowadzone przez B. Kostrzew­skiego.

Stan badań. Funkcją i istotną rolą G. w pierwszym państwie zajmują się przede wszystkim w opracowaniach ogólnych J. Kostrzewski (240, 917 i in.) i W. Hensel (139, 233, 389 i in.), w szczegółowych Z. Wojciechowski (1018) i in. W. Hensel (912) publikuje również materiały z badań zespołu grodowego wraz ze starszą lit. B. Kostrzewski (1001–1014) przedstawia kolejne sprawozdania z badań; łączy pierwszy okres grodu z czasami Mieszka I i Bolesława Chrobrego; następnie gród zniszczony najazdem Brzetysława w 1038 i odbudowany jako dwuczłonowy w 2 poł. XI w.; zniszczenie grodu II fazy wiąże się z okresem walk Henryka Brodatego i Władysława Odonica; autor (1011, 1013) nie określa ostatecznie datowania i charakteru prostokątnej budowli w pn. części grodu, zwraca uwagę na analogiczny układ reliktów w stosunku do palatium jak na Ţ Ostrowie Lednickim. Odkrycie drogi publikuje T. Malinowski (1015). Zob. też A. Wędzki (1017, 194, s.v. „Giecz”) i J. Ślaski (1016).

Plany: 7.057 bajtów
Ryc. 21. Rotundy i palatia, plany: 1 – na Ostrowie Lednickim, 2 – na grodzie w Gieczu,
3 – na grodzie w Przemyślu, 4 – na grodzie w Wiślicy

RELIKTY PALATIUM Z KAPLICĄ, KONIEC X–POCZ. XI w. Położone przy wale w pd.-wsch. części grodu. Fundamenty z głazów granitowych. Wymiary zewn. całości ok. 46 × 16 m, palatium 32 × 16 m, ø kaplicy 16 m i ø wewn. 10 m.

Założone na rzucie wydłużonego prostokąta z przylegającą od wsch. kaplicą na rzucie koła. Zachowane dolne partie fundamentów murów obwodowych i poprzecznych ścian podziału wewnętrznego na 4 nierównej szerokości pomieszczenia (?), z tych największa sala od zach.; w pd.-wsch. narożu palatium wąski korytarz. Il. 21, 157

Kliknij --> powiększenie 42.395 bajtów
Fot. 157. Giecz, fundamenty rotundy i palatium, pocz. XI w., widok reliktów od wsch.

Stan badań. B. Kostrzewski (jw.) określa znaleziska jako założenie palatium z kaplicą w formie rotundy em­po­ro­wej, którego budowę zaczętą zapewne z inicjatywy Bole­s­ława Chrobrego w końcu X lub pocz. XI w. na wzór rezydencji na Ţ Ostrowie Lednickim przerwał praw­do­po­dobnie najazd Brzetysła­wa w 1038, tak że nie wykroczyła ona poza fazę założenia fundamentów. Podobnie interpretuje relikty W. Hensel (912, tam starsza lit.) i późniejsza lit. (603, 684, 687, 688, 689, 694, 604, 389, 679, 680 i in.) zestawiając obiekt z Ostrowem Lednickim i Ţ Przemyślem. Odosobnione stanowisko zajmuje T. Murowski (zob. 254), który wskazuje na możliwość istnienia drew­nia­nej konstruk­cji na kamiennym podfundamentowaniu. Zagadnieniem rezy­dencji pałacowej sprzężonej z centralną kaplicą zajmuje się przede wszystkim K. Żurowska (684A, 1433, 1436) i J. Rozpędowski (708). Por. też J. Hawrot i W. Molè (699), którzy wymieniają kaplicę giecką w rzędzie założeń centralnych o układzie jednoosiowym. Inaczej twierdzi K. Józefowiczówna (2780), która rekonstruuje kaplicę w G. jako projektowaną budowlę wielokonchową (apsydialne wnęki w grubości murów), przytacza analogie m.in. z 1 poł. XI w. i datuje założenie gieckie na 30-te lata XI w.

Plan: 960 bajtów
Ryc. 61. Giecz, kościół p.w. św. Mikołaja, plan.

KOŚCIÓŁ PARAF. P. W. WNIEBOWZIĘCIA P. MARII I ŚW. MIKOŁAJA, 2 POŁ. XII–POCZ. XIII w. Położony na terenie osady tar­gowej. Murowany z kostki granitowej, ciosy narożne i detal archit. z pias­kowca; dł. ok. 13 m.

Jednonawowy z prezbiterium zamkniętym apsydą. — Zachowane mury, częściowo sklepienie apsydy, portal pd. dwuuskokowy, ściana tęczowa z pół­okrągłym łukiem, w ścianach bocznych prezbiterium wnęki siedzisk, prostokątna mensa ołtarzowa na podeście. Ponadto nie wyjaśnione ostatecznie relikty partii fundamentowych pod murami kościoła i płyty z głazów narzutowych wyrów­na­nych zaprawą poniżej obecnego poziomu posadzki, uważane za pozostałości starszego budynku oraz stopy dwóch filarów — w nawie od zach. i pod łukiem tęczy. 1948–1954 — prace wykopaliskowe pod kierunkiem B. Kostrzewskiego (912, 1002, 1005) i konserwatorsko-rekonstrukcyjne kontynuowane w 1958–1959 wg projektu A. Holasa (935). Il. 61, 216

Kliknij --> powiększenie 28.277 bajtów
Fot. 216. Giecz, kościół Wniebo­wzięcia P. Marii i św. Mikołaja, 2 poł. XII w., widok od pd.-wsch.

Stan badań. Wzmiankowany i opisany w starszej lit. topograficzno-inwentaryzacyjnej i hist. (936, 928, 933, 916, 650). M. Sokołowski (938) analizuje zabytek jako typowy przykład wiejskiego kościoła romańskiego z XII w. S. Wiliński (939) włącza obiekt do grupy wiejskich kościo­łów Wielkopolski z ok. poł. XII w. obok Ţ Lubinia i Ţ Kotłowa. B. Kostrzewski (1002, 1003, 1005) publikuje sprawozdania z wykopalisk interpretując odkryte relikty ja­ko pozostałości starszej budowli. Z. Świechowski (688) da­tuje na 2 poł. XII i poł. XIII w. przyjmując wbrew sugestiom Kostrzewskiego (1002) istnienie zach. empory. A. Karłow­ska-Kamzowa (915) polemizuje z Wilińskim i określa koś­ciół jako fundację zapewne książęcą, związaną z targowym osiedlem typu miejskiego. Omawiany w lit. ogólnej i topo­graficznej (923, 912, 603, 909, 604, 680, 2780 i in.).




­

Bibliografia

85 Księga uposażenia diecezji poznańskiej. Wyd. J. Nowacki. Poznań 1950.
139 Hensel W.: Potrzeba przygotowania wielkiej rocznicy. „Przegląd Wielkopolski”. 2: 1946 nr 7/8 s. 3–16.
194 Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku wieku XII. Wrocław 1961–1967.
233 Hensel W.: Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna. Zarys kultury materialnej. Wyd. 3. Warszawa 1965.
240 Kostrzewski J.: Kultura prapolska. Wyd. 3. Warszawa 1962.
254 Gieysztor A.: Kierownictwo badań nad początkami państwa polskiego w r. 1952. Prz. zach. 9: 1953 T. 1 s. 206–254.
389 Hensel W.: Budownictwo obronne za czasów pierwszych Piastów. W: Początki Państwa Polskiego. Księga Tysiąclecia. Poznań 1962.
603 Sztuka polska czasów średniowiecznych. Red. G. Chmarzyński. Warszawa 1953.
604 Historia sztuki polskiej. Red. T. Dobrowolski i W. Tatarkiewicz. Kraków 1962. Wyd. 2: 1965. T. 1 sztuka średniowieczna.
650 Kohte J.: Verzeichnis der Kunstdenkmäler der Provinz Posen. Bd. 1–4. Berlin 1895–1898.
679 Miłobędzki A.: Zarys dziejów architektury w Polsce. Warszawa 1963.
680 Sosnowski O.: Dzieje budownictwa w Polsce. T. 1: Do połowy XIII wieku. W opracowaniu Z. Świechowskiego i J. Zachwatowicza. Warszawa 1964.
684 Świechowski Z.: Les plus anciens monuments de l'architecture religieuse en Pologne d' après les foullies et les travaux récents. „Cahiers Archéologiques”. 9: 1957 p. 301–317.
Rec. 684A Żurowska K.: Biul. Hist. Szt. 21: 1959 s. 111.
687 Świechowski Z.: Wczesna architektura piastowska około roku 1000. W: Początki Państwa Polskiego. Księga Tysiąclecia. Poznań 1962. T. 2 s. 245–268.
688 Świechowski Z.: Budownictwo romańskie w Polsce. Katalog zabytków. Wrocław 1963.
689 Świechowski Z.: Situation européenne de l'architecture romane en Pologne. „L'Informa­tion d'Histoire de l'Art”. 2: 1966 p. 150–171.
694 Zachwatowicz J.: Polska architektura monumentalna w X i XI wieku (referat na Sesji nau­kowej PAN — Początki Państwa Polskiego w czerwcu 1960). Kwart. Archit. Urban. 6: 1961 s. 101–131.
699 Hawrot J.: Problematyka przedromańskich i romańskich rotund bałkańskich, czeskich i polskich. W ujęciu W. Molé, w konfrontacji z wynikami ostatnich badań. Biul. Hist. Szt. 24: 1962 s. 255–283.
708 Rozpędowski J.: Ze studiów nad palatiami w Polsce. Biul. hist. Szt. 24: 1962 s. 243–254.
909 Dubowski A.: Zabytkowe kościoły Wielkopolski. Poznań 1956.
912 Hensel W.: Studia i materiały do dziejów osadnictwa Wielkopolski wczesnohistorycznej. T. 1–3. Poznań 1950–1952, Warszawa 1959.
915 Karłowska-Kamzowa A.: Zagadnienie fundacji murowanych jednonawowych kościołów w Wiel­kopolsce w XII i XIII wieku. Biul. Hist. Szt. 27: 1965 s. 364–366.
916 Korytkowski J.: Brevis descriptio historico-geographica ecclesiarum archidioecesis Gnesnen­sis et Posnanensis. Gniezno 1888.
917 Kostrzewski J.: Wielkopolska w czasach przedhistorycznych. Poznań 1923. Wyd. 3: Wielko­polska w pradziejach. Warszawa 1955.
923 Kozierowski S.: Szematyzm historyczny ustrojów parafialnych dzisiejszej archidiecezji poznańskiej. Poznań 1935.
928 Łukaszewicz J.: Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasztorów, szkółek parochialnych, szpitali i innych zakładów dobroczynnych w dawnej diecezji poznańskiej. T. 1–3. Poznań 1858–1863.
933 Nowag D.: Über einige Mittelalterliche Kirchen im Grossherzogthum Posen. „Zeitschrift für Bauwesen. 22: 1872 H. 11–12.
935 Pic J.: Prace konserwatorskie — woj. poznańskie 1955–1962. Ochr. Zabyt. 16: 1963 z. 4 s. 49–63.
936 Raczyński E.: Wspomnienia Wielkopolski. Poznań 1843.
938 Sokołowski M.: Kościoły romańskie w Gieczu, Krobi, Lubiniu i Kotłowie w W. Ks. Poznań­skiem. Spraw. Kom. Hist. szt. 3: 1888 s. 93–105.
939 Wiliński S.: Granitowe kościoły wiejskie XII wieku w Wielkopolsce. Prz. zach. 8: 1952 T. 3 s. 417–432.
1001 Kostrzewski B.: Gród w Gieczu w świetle źródeł pisanych i wykopalisk. Z Otchł. Wieków. 20: 1951 s. 149–154.
1002 Kostrzewski B.: Na śladach dawnej świetności Giecza. Prz. zach. 8/2: 1952 s. 320–323; 8/3: 1952 s. 405–409.
1003 Kostrzewski B.: Nowe odkrycia w Gieczu. Z Otchł. Wieków. 21: 1952 s. 183–186.
1004 Kostrzewski B. [red.]: Sprawozdanie z badań na grodzisku w Gieczu w pow. średzkim za rok 1949. Studia wczesnośredn. 1: 1952 s. 149–170.
1005 Kostrzewski B.: Odkrycie mensy romańskiej w Gieczu. Z Otchł. Wieków. 22: 1953 s. 227–230.
1006 Kostrzewski B.: Sprawozdanie z badań w Gieczu w 1953 r. Spraw. archeol. 2: 1956 s. 129–139.
1007 Kostrzewski B.: Badania wykopaliskowe w Gieczu, pow. Środa, w 1959 r. Spraw. archeol. 13: 1961 s. 145–152.
1008 Kostrzewski B.: Giecz odsłania swą przeszłość. Z Otchł. Wieków. 27: 1961 s. 24–27.
1009 Kostrzewski B.: Badania archeologiczne nad budownictwem kamiennym w Gieczu. Spraw. Pozn. TPN. 1962 nr 2 s. 76–78.
1010 Kostrzewski B.: Z najdawniejszych dziejów Giecza. Wrocław 1962.
1011 Kostrzewski B.: Badania archeologiczne nad budownictwem kamiennym w Gieczu, pow. Środa. „Fontes Archaeologici Posnanienses”. 14: 1963 s. 218–220.
1012 Kostrzewski B.: The duke's borough in Giecz, Środa District. „Archaeologia Polona”. 6: 1964 p. 234–245.
1013 Kostrzewski B.: Wyniki badań archeologicznych w Gieczu w latach 1960 i 1961. Spraw. archeol. 16: 1964 s. 170–176.
1014 Kostrzewski B.: Gród piastowski w Gieczu. Poznań 1966.
1015 Malinowski T.: Odkrycie drogi wczesnohistorycznej w Gieczu, pow. Środa. Z Otchł. Wieków. 20: 1951, s. 189–196.
1016 Ślaski J.: Wielka własność ziemska na obszarze kasztelanii gieckiej w X–XI w. Prz. archeol. 9: 1953: s. 270–278.
1017 Wędzki A.: Rozwój i upadek grodu gieckiego. Studia Mat. dziejów Wielkop. 8: 1958 s. 5–37.
1018 Wojciechowski Z.: Znaczenie Giecza w Polsce Chrobrego. Prz. zach. 8: 1952 T. 3. s. 410–416.
1433 Żurowska K.: Rotunda Panny Marii na Wawelu. Spraw. PAN w Krak. 1961 VII–XII: 1962 s. 418–423.
1436 Żurowska K.: Rotunda wawelska. Studium nad centralną architekturą epoki wczesno­pias­towskiej. »Studia do Dziejów Wawelu«. 3: 1968 s. 1–121.
2780 Dzieje Wielkopolski. T. 1. Do roku 1793. Red. J. Topolski. Poznań 1969.
Gród w Grzybowie Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy Rezerwat Archeologiczny – Gród Piastowski w Gieczu
Grodziszczko 2, 63–012 Dominowo 		Pajączek -- najlepszy polski edytor stron WWW