Mateusz Łastowiecki

Działalność Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu
w latach 1963–1977

Rezerwat Archeologiczny w Gieczu, stanowiący oddział Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, obejmuje zabytkowe grodzisko oraz przyległe tereny o łącznej powierzchni około 4 ha.

Wczesnośredniowieczne grodzisko w Gieczu było przedmiotem systematycznych badań wykopaliskowych, podjętych w 1949 r. i prowadzonych początkowo przez Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego, później przez Instytut Historii Kultury Materialnej PAN i Muzeum Archeologiczne w Poznaniu. Badania te doprowadziły do odkrycia fundamentów kamiennych nieukończonej budowli pałacowej z początków XI stulecia, jednego z nielicznych tego rodzaju zabytków architektury preromańskiej w Polsce, reliktów kościoła kamiennego na grodzisku z drugiej połowy XI w. oraz reliktów starszych faz kościoła romańskiego na osadzie targowej w Gieczu.

Obok odkrycia wspomnianych zabytków architektury kamiennej, długotrwałe badania (od roku 1949 do 1966) pozwoliły na poznanie rozplanowania zabudowy grodu w poszczególnych fazach jego rozwoju od VIII do XIII wieku, konstrukcji wału i zmian jego przebiegu, konstrukcji mostu z X/XI w. oraz grobli z X/XII w.

Równolegle z badaniami na grodzisku prowadzono intensywne badania powierzchniowe i wykopaliskowe na istniejących wokół grodu osadach otwartych, które dostarczyły bogatych materiałów pozwalających dokładniej określić ważną rolę ośrodka gieckiego w okresie powstawania Państwa Polskiego. Inicjatorem i kierownikiem badań w Gieczu był doc. dr B. Kostrzewski 1.

Uzyskane wyniki badań, a szczególnie odkrycie fundamentów „palatium” zadecydowały o uznaniu obiektu w 1959 r. przez Ministerstwo Kultury i Sztuki za „rezerwat archeologiczny trwały pomnik historii i kultury polskiej”.

Ryc. 1. Otwarcie Rezerwatu Archeo­lo­gicz­nego w Gieczu. Profesor Józef Kostrzew­ski podczas rozdawania autografów

Przygotowanie rezerwatu wymagało wykona­nia ogromnej ilości prac związanych z adaptacją grodziska dla potrzeb ekspozycyjnych (ekshumacja około 500 grobów, wyburzenie budynków gospo­darczych i mieszkalnych, budowa pawilonu muzeal­nego, przygoto­wanie dróg dojazdowych i parkingu, rekonstrukcja fragmentu wału, karczowanie drzew itp.). Prace te ukończono w roku 1963.

21 lipca tego roku nastąpiło otwarcie „Rezerwatu Archeo­lo­gicz­nego w Gieczu” połączone z otwarciem wystawy stałej: „Dzieje Kasztelanii Gieckiej”. Udostępniono w ten sposób społe­czeń­stwu do zwiedzania zespół zabytkowy składający się z kamiennych funda­mentów „palatium”, reliktów kościoła kamiennego, dobrze zacho­wa­nego wału obron­nego i zabytkowego XVIII-wiecznego kościół­ka drewnianego. Z wynikami badań w Gieczu zapoznać się można na wystawie „Dzieje Kasztelanii Gieckiej”, eksponowanej w pawilonie muzealnym. Koncepcję Rezerwatu opracował doc. dr B. Kos­trzewski, on też czuwał nad realizacją wszystkich projektów 2.

Do zadań nowopowstałej placówki należy opieka nad zespołem zabytkowym oraz upowszechnianie wiedzy o najstarszej historii Polski. Realizują to trzej pracownicy Rezerwatu: pracownik merytoryczny i dwóch pracowników technicznych, którzy prowadzą następujące formy działalności, jakie dobrze sprawdziły się w ciągu 14 lat jego istnienia.

Ryc. 2. Scena widowiska
„Kołodziej Czas”

Organizowanie imprez plenerowych związanych tematycznie z Gieczem lub regionem gieckim, co przyczynia się do upowszechnienia wiedzy z zakresu archeologii i spopularyzowania obiektu wśród społeczeństwa. Tę formę działalności rozpoczęto inscenizacją dramatu historycznego L. Eustachiewicza i W. Zegalskiego pt. „Kołodziej czas”, stworzonego na kanwie dawnych dziejów Giecza i wysta­wio­nego z okazji inauguracji roku kulturalno-oświatowego 15 września 1963 r. Insce­nizacja ta zdobyła pierwsze miejsce w skali krajowej w konkursie Ministerstwa Kultury i Sztuki na widowiska plenerowe. Imprezy organizowane są wspólnie z instytucjami kulturalnymi i szkołami.

Młodzież Technikum Rolniczego w Środzie wystawiła „Sejmiki Średzkie”, a młodzież z IX Liceum Ogólno­kształcącego w Poznaniu widowisko historyczne. Zespół teatralny działający przy klubie muzealnym przygotowuje i wystawia dla miejscowej ludności widowiska historyczno-folklorystyczne. Obok powyższych imprez organizowane są na terenie Rezerwatu także koncerty na otwartym powietrzu, w wykonaniu znanych zespołów chóralnych i folklorystycznych z Wielkopolski.

Widowiska i koncerty cieszą się bardzo dużą popularnością wśród miejscowego społeczeństwa i turystów, licznie w tym czasie odwiedzających Giecz.

Stałą formą działalności wśród młodzieży są coroczne międzyszkolne konkursy i „Turnieje Historii” tematycznie związane z historią Polski a szczególnie z historią „Kasztelanii Gieckiej”. Konkursy te organizowane są przy współudziale szkół w Dominowie, Nekli, Gułtowych i cieszą się ogromną popularnością wśród młodzieży.

Ryc. 3. Stok wału grodziska jako wi­downia podczas imprez folklorys­tycznych

Dla miejscowego społeczeństwa w okresie zimowym orga­ni­zo­wane są prelekcje na tematy uzgadniane z kierownictwem klubu muzealnego i wy­głaszane przez pracowników Muzeum Archeolo­gicznego w Poznaniu, jak również przez osoby zapraszane z innych instytucji (tematy niektórych prelekcji: Ochrona zabytków archeo­logicznych, Sztuka romańska, Uzbrojenie w Polsce średnio­wiecznej, O pochodzeniu człowieka).

W letnim sezonie turystycznym Giecz jest corocznie punktem docelowym wielu „Złazów turystycznych”, w których biorą udział kilkuset­osobowe grupy turystów pieszych i zmotoryzo­wa­nych. Np. studenci Politechniki Poznańskiej, turyści z osiedli na Nowym Mieście w Poznaniu, Pracow­nicy „Zakładów H. Cegielski” każdego roku jako metę swych rajdów turystycznych wyznaczają Re­zer­wat Archeologiczny w Gieczu. Uczestnicy rajdów zapoznają się przy okazji za zabytkami „Ziemi Giec­kiej”, organizowane są dla nich konkursy histo­ryczne, widowiska plenerowe i występy zespołów artystycznych.

Rezerwat Archeologiczny w Gieczu utrzymuje stałą współpracę ze szkołami. Polega ona na organizowaniu wspomnianych konkursów, wygłaszaniu przez pracownika Rezerwatu prelekcji oraz pomocy w urządzaniu gabinetów historycznych i eksponowaniu wystaw oświatowych. Młodzież szkolna bierze czynny udział w pracach porządkowych na terenie Rezerwatu. Przy pomocy młodzieży szkolnej i młodzieży starszej zrzeszonej w ZSMP można utrzymywać porządek na rozległym terenie Rezerwatu.

Działający w pawilonie muzealnym klub wiejski jest ośrodkiem bezpośredniego kontaktu pracowników Rezerwatu z miejscowym społeczeństwem, dla którego klub jest ośrodkiem życia oświatowego i kulturalnego. Tu odbywają się prelekcje, odczyty, zebrania organizacji wiejskich oraz wyświetlane są filmy. W klubie eksponowane są także wystawy czasowe, tematycznie związane z działalnością Rezerwatu np.: Plakat archeologiczny, Odbudowa zabytków Wielkopolski, Piórkiem przez tysiąclecie, Reprodukcja grafiki L. Wyczółkowskiego itp.

Podstawową formą działalności pracownika merytorycznego Rezerwatu jest zapoznawanie zwiedzających z zabytkami i historią Giecza.

Ryc. 4. Występ zespołu folklorystycznego

Położony na uboczu uczęszczanych szlaków turystycznych Giecz jest mimo to chętnie i licznie odwiedzanym obiektem, o czym świad­czyć może liczba około 90 000 osób, które zwiedziły relikty archi­tektury przedromańskiej i wystawę w ciągu 14 lat jej eksponowania. Liczbę tę należałoby powię­kszyć o uczestników wspomnianych imprez maso­wych, organizowanych corocznie w Gieczu. Świad­czy to o popu­lar­ności eksponowania znanych obiek­tów archeologicznych i zabytków tam znalezionych w miejscu ich odkrycia oraz rozwijaniu tej formy upowszechniania wiedzy z zakresu archeologii.

Rozwój turystyki szczególnie samochodowej przybliżył Giecz do Poznania, o czym świadczy stale zwiększająca się liczba osób zwie­dzających Rezerwat. Chcąc zaspokoić wzrastające zain­te­resowanie obiektem, Dyrekcja Muzeum Archeologicznego w Poznaniu opracowała projekt rozbudowy Rezerwatu. W roku 1978 przewidziana jest renowacja budynku muzealnego i zmiana wystawy stałej. Na terenie grodziska rozmieszczone zostaną plansze informacyjne ułatwiające samodzielne zwiedzanie Rezerwatu. W latach następnych przewidziane jest powiększenie ekspozycji plenerowej o rekonstrukcję fragmentu wału wraz z bramą grodową oraz mostu i grobli. Mała powierzchnia ekspozycyjna w pawilonie muzealnym nie pozwala na eksponowanie wszystkich istotnych i związanych z obiektem problemów. Dlatego też planuje się, po przeprowadzeniu uzupełniających badań, częściową rekonstrukcję osady przygrodowej, gdzie będą eksponowane zabytki związane z gospodarką ludności wczesnośredniowiecznego Giecza, oraz odtwarzane różne procesy produkcyjne (garn­carstwo i kuźnictwo itp.).

Pomieszczenia klubowe i kiosk gastronomiczny zostaną powiększone i przeniesione poza teren grodziska do specjalnie na ten cel przeznaczonego zabytkowego budynku z regionu gieckiego.

Przypisy

1 Kostrzewski Bogdan, Gród w Gieczu w świetle źródeł pisanych i wykopalisk, „Z otchłani wieków”, R. 20: 1951, s. 149–164; tenże, Na śladach dawnej świetności Giecza, „Przegląd Zachodni”, R. 8, t. 3: 1952, s. 405–409; tenże, Nowe odkrycia w Gieczu, ZOW, R. 21: 1952, s. 183–186; tenże, Sprawozdanie z badań na grodzisku w Gieczu w pow. średzkim za rok 1949, „Studia Wczesnośredniowieczne”, t. 1: 1952, s. 149–170; tenże, Odkrycie mensy romańskiej w Gieczu, ZOW, R. 22: 1953, s. 227–230; tenże, Z problematyki badawczej Giecza, ZOW, R. 22: 1953, s. 90–93; tenże, Sprawozdanie z badań w Gieczu w 1953 r., „Sprawozdania Archeologiczne”, t. 2: 1956, s. 129–139; tenże, Badania wykopaliskowe w Gieczu, pow. Środa w 1959, SA, t. 13: 1961, s. 145–152; tenże, Giecz odsłania swą przeszłość, ZOW, R. 27: 1961, s. 24–27; tenże, Badania archeologiczne nad budownictwem kamiennym w Gieczu, „Sprawozdania Poznańskiego TPN”, nr 2: 1962, s. 76–78; tenże, Badania archeologiczne nad budownictwem kamiennym w Gieczu pow. Środa, „Fontes Archaeologici Posnanienses”. t. 14: 1963, s. 218–220; tenże, The duke's borough in Giecz, Środa District, „Archaeologia Polona”, t. 6: 1964, s. 234–245; tenże, Giecz, [. . .] Słownik Starożytności Słowiańskich, t. II, cz. I, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964, s. 104–106; tenże, Wyniki badań archeologicznych w Gieczu w latach 1960 i 1961, SA, t. 16: 1964, s. 170–176; tenże, Z najdawniejszych dziejów Giecza, Wrocław 1962; tenże, Giecz Pomnik Historii Kultury Państwa Polskiego, Poznań 1961; tenże, Gród piastowski w Gieczu, Poznań 1966; Malinowski T., Odkrycie drogi wczesnośredniowiecznej w Gieczu pow. Środa, ZOW, R. 20: 1951, s. 189–196; Ślaski J., Wielka własność ziemska na obszarze kasztelanii gieckiej w X do XI wieku, „Przegląd Archeologiczny”, t. 9: 1953, s. 271–278; Tuszyński M., Militaria wczesnośredniowieczne z Giecza, ZOW, R. 22: 1953, s. 230–235; tenże, Wyroby grzebieniarskie z Giecza z badań w latach 1949–1952, ZOW, R. 22: 1953, s. 180–185; Wędzki A., Rozwój i upadek grodu gieckiego, „Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 4, 2: 1958, s. 5–37; Wiliński St., Granitowe kościoły wiejskie XII wieku w Wielkopolsce, „Przegląd Zachodni”, R. 8, t. 3: 1952, s. 417–432; Wojciechowski Z., Znaczenie Giecza w Polsce Chrobrego, tamże, s. 410–416.

2 Kostrzewski B., Działalność Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w dwudziestoleciu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, t. 15: 1964, s. XII; tenże, Działalność Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu pow. Środa Wlkp. w okresie od 21 VII 1963 r. do 31 XII 1965 r., tamże, t. 17: 1966, s. 299–301; tenże, Działalność Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu pow. Środa w 1966 roku, tamże, t. 18: 1967, s. 105–106; Błaszczyk W., Muzeum Archeologiczne w Poznaniu w dwudziestopięcioleciu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, tamże, t. 20: 1969, s. 27; Szulc M., Sprawozdanie z działalności Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu pow. Środa Wlkp. za lata 1969/1970, tamże, t. 32: 1972, s. 251–252; Głogowski Z., Sprawozdanie z działalności Rezerwatu Archeologicznego w Gieczu, woj. Poznań z 1973 r., tamże, t. 25: 1975, s. 237–238.